कविता म्हणजे काय आणि ती कशी वेगळी आहे?
कवितेच्या जितक्या व्याख्या आहेत तितक्या कवी आहेत. विल्यम वर्डस्वर्थने कवितेची व्याख्या "शक्तिशाली भावनांचा उत्स्फूर्त ओव्हरफ्लो" अशी केली. एमिली डिकिन्सन म्हणाली, "जर मी एखादे पुस्तक वाचले आणि त्यामुळे माझे शरीर इतके थंड झाले की कोणतीही आग मला कधीही गरम करू शकत नाही, तर मला माहित आहे की ती कविता आहे." डायलन थॉमस यांनी कवितेची अशी व्याख्या केली: "कविता ही मला हसवते किंवा रडवते किंवा जांभई देते, माझ्या पायाची नखं कशामुळे चमकतात, मला हे किंवा ते किंवा काहीही करण्याची इच्छा निर्माण होते."
कविता ही बऱ्याच लोकांसाठी खूप काही असते. होमरचे महाकाव्य, " द ओडिसी " मध्ये साहसी, ओडिसियसच्या भटकंतीचे वर्णन केले आहे आणि त्याला आतापर्यंतची सर्वात महान कथा म्हटले गेले आहे. इंग्रजी पुनर्जागरण काळात, जॉन मिल्टन, ख्रिस्तोफर मार्लो आणि अर्थातच, विल्यम शेक्सपियर सारख्या नाट्यमय कवींनी आम्हाला पाठ्यपुस्तके, व्याख्यान हॉल आणि विद्यापीठे भरण्यासाठी पुरेसे शब्द दिले. रोमँटिक कालखंडातील कवितांमध्ये जोहान वोल्फगँग फॉन गोएथेचे "फॉस्ट" (1808), सॅम्युअल टेलर कोलरिजचे "कुब्ला खान" (1816), आणि जॉन कीट्सचे "ओड ऑन अ ग्रीसियन अर्न" (1819) यांचा समावेश होतो.
आपण पुढे जाऊया का? कारण असे करण्यासाठी, आपल्याला 19व्या शतकातील जपानी कविता, एमिली डिकिन्सन आणि टीएस एलियट, उत्तर आधुनिकतावाद, प्रयोगवादी, फॉर्म विरुद्ध मुक्त श्लोक, स्लॅम इत्यादींचा समावेश असलेल्या सुरुवातीच्या अमेरिकन कवितेतून पुढे जावे लागेल.
कवितेची व्याख्या काय?
कदाचित कवितेच्या व्याख्येत सर्वात मध्यवर्ती वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची व्याख्या, लेबल किंवा खिळे ठोकण्याची इच्छा नसणे. कविता म्हणजे भाषेचा छिन्नी केलेला संगमरवर. तो पेंट-स्पॅटर्ड कॅनव्हास आहे, परंतु कवी पेंटऐवजी शब्द वापरतो आणि कॅनव्हास तू आहेस. कवितेची काव्यात्मक व्याख्या स्वत:वर आवर्तते, तथापि, कुत्र्याप्रमाणे शेपूटातून स्वतःला खात आहे. चला निटी घेऊया. चला, खरं तर, किरकिरी करा. कवितेचे स्वरूप आणि त्याचा उद्देश पाहून आपण कवितेची सुलभ व्याख्या देऊ शकतो.
काव्यात्मक स्वरूपातील सर्वात स्पष्ट वैशिष्ट्यांपैकी एक म्हणजे भाषेची अर्थव्यवस्था. कवी ज्याप्रकारे शब्द काढतात त्यावर ते कृपाळू आणि निर्विवादपणे टीका करतात. संक्षिप्तता आणि स्पष्टतेसाठी काळजीपूर्वक शब्द निवडणे हे मानक आहे, अगदी गद्य लेखकांसाठी. तथापि, कवी शब्दाचे भावनिक गुण, त्याची पार्श्वकथा, त्याचे संगीत मूल्य, त्याचे दुहेरी-किंवा तिहेरी-प्रवेश आणि अगदी पृष्ठावरील त्याचे अवकाशीय संबंध लक्षात घेऊन याच्या पलीकडे जातात. कवी, शब्द निवड आणि रूप या दोन्हीत नावीन्य आणून, कृश हवेतून महत्त्व व्यक्त करतो.
वर्णन करण्यासाठी, वर्णन करण्यासाठी, वाद घालण्यासाठी किंवा परिभाषित करण्यासाठी कोणी गद्य वापरू शकतो . कविता लिहिण्याची कारणेही तितकीच असंख्य आहेत . पण गद्याच्या विपरीत, कवितेचा अनेकदा अंतर्निहित आणि व्यापक हेतू असतो जो शब्दशः पलीकडे जातो. कविता उद्बोधक आहे. हे सामान्यत: वाचकामध्ये तीव्र भावना उत्तेजित करते: आनंद, दुःख, राग, कॅथर्सिस, प्रेम इ. कवितेमध्ये "अह-हा!" वाचकाला आश्चर्यचकित करण्याची क्षमता असते. अनुभव आणि प्रकटीकरण, अंतर्दृष्टी आणि मूलभूत सत्य आणि सौंदर्याची पुढील समज देणे. कीट्सने म्हटल्याप्रमाणे: "सौंदर्य हे सत्य आहे. सत्य, सौंदर्य. तुम्हाला पृथ्वीवर एवढेच माहित आहे आणि तुम्हाला हे सर्व माहित असणे आवश्यक आहे."
ते कसं? आमच्याकडे अजून व्याख्या आहे का? चला त्याचा सारांश असा काढूया: कविता ही तीव्र भावना किंवा "आह-हा!" अशा प्रकारे शब्दांचे कलात्मक रूपांतर करते. वाचकांकडून आलेला अनुभव, भाषेच्या बाबतीत किफायतशीर असणे आणि अनेकदा एका सेट फॉर्ममध्ये लिहिणे. असे उकळणे सर्व बारकावे, समृद्ध इतिहास आणि कवितेचा लिखित भाग तयार करण्यासाठी प्रत्येक शब्द, वाक्यांश, रूपक आणि विरामचिन्हे निवडण्याचे काम पूर्ण करत नाही, परंतु ही एक सुरुवात आहे.
कवितेला व्याख्येने बांधणे अवघड आहे. कविता ही जुनी, क्षीण आणि मेंदू नसते. कविता तुम्हाला वाटते त्यापेक्षा मजबूत आणि ताजी आहे. कविता ही कल्पनाशक्ती आहे आणि त्या साखळ्या तुम्ही "हार्लेम रेनेसान्स" म्हणू शकता त्यापेक्षा वेगाने तोडेल.
एक वाक्प्रचार उधार घेण्यासाठी, कविता हे कार्डिगन स्वेटरमध्ये गुंडाळलेले कोडे आहे... किंवा असे काहीतरी. एक सतत विकसित होणारी शैली, ती प्रत्येक वळणावर व्याख्या टाळेल. ती निरंतर उत्क्रांती ती जिवंत ठेवते. ते चांगल्याप्रकारे करण्याची त्याची अंतर्निहित आव्हाने आणि भावना किंवा शिकण्याच्या केंद्रस्थानी येण्याची क्षमता लोकांना ते लिहित ठेवते. पानावर शब्द टाकत असताना (आणि त्यांची उजळणी करत असताना) आह-हा क्षण मिळवणारे लेखक हे पहिलेच आहेत.
ताल आणि यमक
जर कविता एक शैली म्हणून सोप्या वर्णनाला नकार देत असेल, तर आपण किमान विविध प्रकारांची लेबले पाहू शकतो. फॉर्ममध्ये लिहिण्याचा अर्थ असा नाही की तुम्हाला योग्य शब्द निवडणे आवश्यक आहे, परंतु तुमच्याकडे योग्य लय असणे आवश्यक आहे (निर्धारित ताणलेले आणि ताण नसलेले अक्षरे), यमक योजना (पर्यायी ओळी यमक किंवा सलग ओळी यमक) अनुसरण करा किंवा परावृत्त करा. किंवा पुनरावृत्ती ओळ.
ताल. तुम्ही iambic pentameter मध्ये लिहिण्याबद्दल ऐकले असेल , परंतु शब्दशैलीने घाबरू नका. Iambic चा अर्थ असा आहे की तणाव नसलेल्या अक्षराच्या आधी येतो. यात "क्लिप-क्लॉप," घोडा सरपटण्याचा अनुभव आहे. एक ताणलेला आणि एक ताण नसलेला उच्चार तालाचा एक "पाय", किंवा मीटर बनवतो आणि सलग पाच पेंटामीटर बनवतात . उदाहरणार्थ, शेक्सपियरच्या "रोमिओ अँड ज्युलिएट" मधील ही ओळ पहा, ज्यात ताणलेले अक्षरे ठळक आहेत: "पण, मऊ ! योन डेर विन डो ब्रेक्समधून कोणता प्रकाश पडतो ? " शेक्सपियर आयंबिक पेंटामीटरमध्ये मास्टर होता.
यमक योजना. अनेक संच फॉर्म त्यांच्या यमकासाठी विशिष्ट पॅटर्नचे अनुसरण करतात. यमक योजनेचे विश्लेषण करताना, प्रत्येक यमकाचा शेवट कुठल्या इतर यमकांसह होतो हे लक्षात घेण्यासाठी ओळींना अक्षरांसह लेबल केले जाते. हा श्लोक एडगर ऍलन पोच्या "ॲनाबेल ली:" मधून घ्या .
एक वर्षापूर्वी,
समुद्राजवळच्या एका राज्यात, एक युवती राहत होती जिला तुम्ही ॲनाबेल ली नावाने
ओळखता ; आणि ही मुलगी ती माझ्यावर प्रेम करण्याशिवाय आणि माझ्यावर प्रेम करण्याशिवाय इतर कोणत्याही विचाराशिवाय जगली .
पहिल्या आणि तिसऱ्या ओळींचा यमक, आणि दुसऱ्या, चौथ्या आणि सहाव्या ओळींचा यमक आहे, म्हणजे त्यात एक ababcb यमक योजना आहे, कारण "विचार" इतर कोणत्याही ओळींशी यमक करत नाही. जेव्हा ओळी यमक करतात आणि त्या एकमेकांच्या शेजारी असतात, तेव्हा त्यांना यमक जोडले जाते . एका ओळीत तीनला यमक तिहेरी म्हणतात . या उदाहरणात यमक जोडलेले दोन किंवा तिहेरी नाहीत कारण यमक पर्यायी ओळींवर आहेत.
काव्यात्मक रूपे
अगदी लहान शाळकरी मुले देखील कवितेशी परिचित आहेत जसे की बॅलड फॉर्म (पर्यायी यमक योजना), हायकू (पाच अक्षरे, सात अक्षरे आणि पाच अक्षरे बनवलेल्या तीन ओळी), आणि अगदी लिमेरिक - होय, हा एक काव्य प्रकार आहे. त्यात ताल आणि यमक योजना आहे. ते साहित्यिक असू शकत नाही, पण कविता आहे.
रिकाम्या श्लोकांच्या कविता आयंबिक स्वरूपात लिहिल्या जातात, परंतु त्यांना यमक योजना नसते. जर तुम्हाला आव्हानात्मक, गुंतागुंतीच्या फॉर्ममध्ये तुमचा हात वापरायचा असेल, तर त्यात सॉनेट (शेक्सपियरचे ब्रेड अँड बटर), विलेनेले (जसे की डायलन थॉमसचे "डू नॉट गो जेंटल टू दॅट गुड नाईट."), आणि सेस्टिना , जी रेषा फिरवते. त्याच्या सहा श्लोकांमध्ये विशिष्ट पॅटर्नमध्ये शब्दांचा शेवट करणे. तेर्झा रीमासाठी, दांते अलिघेरीच्या "द डिव्हाईन कॉमेडी" चे भाषांतर पहा जे या यमक योजनेचे अनुसरण करतात: aba, bcb, cdc, ded in iambic pentameter.
मुक्त श्लोकाला कोणतीही ताल किंवा यमक योजना नाही, तरीही त्याचे शब्द आर्थिकदृष्ट्या लिहिणे आवश्यक आहे. ज्या शब्दांची सुरुवात आणि शेवटची ओळी असते त्यांना अजूनही विशिष्ट वजन असते, जरी ते यमक नसले तरीही किंवा कोणत्याही विशिष्ट मीटरिंग पॅटर्नचे पालन केले जात नसले तरीही.
तुम्ही जितकी जास्त कविता वाचाल, तितकेच तुम्ही फॉर्म आंतरिक बनवू शकाल आणि त्यामध्ये शोध लावू शकाल. जेव्हा फॉर्म दुस-या स्वरूपाचा वाटतो, तेव्हा तुम्ही पहिल्यांदा फॉर्म शिकत आहात त्यापेक्षा ते अधिक प्रभावीपणे भरण्यासाठी तुमच्या कल्पनेतून शब्द प्रवाहित होतील.
त्यांच्या क्षेत्रात मास्टर्स
कुशल कवींची यादी मोठी आहे. तुम्हाला कोणते प्रकार आवडतात ते शोधण्यासाठी, येथे आधीच नमूद केलेल्या कवितांसह विविध प्रकारच्या कविता वाचा. "ताओ ते चिंग" पासून रॉबर्ट ब्लाय पर्यंत आणि त्यांचे भाषांतर (पाब्लो नेरुदा, रुमी आणि इतर अनेक) जगभरातील आणि सर्व काळातील कवींचा समावेश करा. लँगस्टन ह्यूजेस ते रॉबर्ट फ्रॉस्ट वाचा. वॉल्ट व्हिटमन ते माया अँजेलो. सॅफो ते ऑस्कर वाइल्ड. यादी पुढे आणि पुढे जाते. आज सर्व राष्ट्रीयतेचे आणि पार्श्वभूमीचे कवी काम करत असताना, तुमचा अभ्यास कधीच संपुष्टात येत नाही, विशेषत: जेव्हा तुम्हाला एखाद्याचे काम सापडते जे तुमच्या मणक्याला वीज पुरवते.
कविता म्हणजे काय?
पौर्वात्य आणि पाश्चिमात्य दोन्ही परंपरांमध्ये कवितेची व्याख्या करण्याचे अगणित प्रयत्न झाले. परंतु कवितेची सर्वमान्य किंवा अंतिम अशी व्याख्या कुणालाही करता आली नाही. याचे मूळ "व्याख्या' या संज्ञेची जी व्याख्या दिली जाते त्यात दडलेले आहे. "व्याख्येत वस्तूचे किंवा संज्ञेचे व्यवच्छेदक लक्षण देणे (Unique Characteristic) म्हणजे व्याख्या.' कवितेच्या बाबतीत असे व्यवच्छेदक लक्षण किंवा एकच एक सत्त्व कुणालाही शोधता आले नाही. म्हणून व्याख्येच्या नावाखाली अनेक कवी-समीक्षकांनी कवितेची लक्षणे सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे.
अभारतीय भाषांमध्ये अगदी ऍरिस्टॉटलपासून विलियम वर्डसवर्थ, टी. एस. इलियट, मिशेल रिफातेरी, रिचर्डस, हर्बर्ट रीड, टेरी ईगलटन आणि मराठीत अलीकडच्या काळात सुधीर रसाळ, रमेश तेंडुलकर, म. सु. पाटील, गंगाधर पाटील, वसंत आबाजी डहाके, चंद्रकांत पाटील, मिलिंद मालशे यांच्यासारख्या जाणकार समीक्षकांनीही हा प्रयत्न केलेला आहे. परंतु दोन्ही परंपरांमध्ये अपवाद वगळता बहुतेकांनी व्यवच्छेदक लक्षण देण्याऐवजी अनेक लक्षणे देण्याचा प्रयत्न केला. त्यामुळे या "व्याख्यासदृश व्याख्या' अतिव्याप्त तरी होतात किंवा अव्याप्त तरी. म्हणूनच वाचक शेवटी त्याच्या भाषिक समजेच्या आधारावर, काव्यस्मृतीच्या आधारावर आणि कविता या साहित्य प्रकाराबद्दलच्या कल्पनांच्या आधारावर वाचलेली संहिता कविता आहे किंवा नाही हे ठरवतो. म्हणूनच वाचकाला जशी बा. भ. बोरकरांची, इंदिरा संतांची, शांता शेळके यांची कविता कविता वाटते तशीच बा. सी. मर्ढेकरांची, दिलीप चित्रेंची, अरुण कोलटकरांची आणि नामदेव ढसाळांचीही कविता कविताच वाटत असते.
कविता म्हटले की आपल्या डोळ्यासमोर तिच्या लक्षणांची एक यादी येते. अलंकार, प्रतिमा, प्रतीक, मिथक, आदिबंध आदींचा वापर करणारी छंदोबद्ध, वृत्तबद्ध किंवा मुक्तछंद-मुक्तशैलीत लिहिली गेलेली संहिता आपण कविता म्हणून स्वीकारत असतो. अलीकडच्या काळात सुधीर रसाळ यांनी प्रतिमेला केंद्रीभूत मानून "शब्दांनी घडविल्या गेलेल्या प्रतिमांची सेंद्रिय रचना म्हणजे कविता होय,' अशी एक व्याख्या केली. (कविता आणि प्रतिमा- सुधीर रसाळ) त्यांच्या मते, प्रतिमा हा घटक कवितेला काव्यत्व मिळवून देणारा प्राणभूत घटक आहे. परंतु ही व्याख्या स्वीकारली तर कथनपरतकडे झुकणाऱ्या बहुसंख्य रचना कविता म्हणून स्वीकारता येणार नाहीत. कथाकाव्य, आख्याने, पोवाडे यांसारख्या काव्यप्रकारांत प्रतिमांची संघटना नसते. मग हे काव्यप्रकार कविता म्हणून बाद करायचे काय? तसेच पु. शि. रेगे यांच्या काही कादंबऱ्या, गंगाधर गाडगीळ यांच्या काही कथा किंवा ग्रेस यांचे ललितबंध हे सारेच काव्यात्म आहे असे आपण म्हणतो, पण त्यांना कविता म्हणत नाही. या अंतर्विरोधाचे काय करायचे?
या पार्श्वभूमीवर, प्राचीन संस्कृत साहित्यशास्त्रात वक्रोक्तिजीवितकार आचार्य कुन्तक यांची व्याख्या मूल्यवान आहे. "काव्यमर्मज्ञांना आनंद देणाऱ्या सुंदर (वक्र) कवी-व्यापारयुक्त रचनेतील शब्द आणि अर्थ यांच्या समन्वित रूपाला काव्य म्हणतात.' त्यांच्या मते, वक्रोक्ती हा काव्याचा आत्मा आहे. या ठिकाणी ध्वन्यालोककार आनंदवर्धन यांच्या मते, "ध्वनी हा काव्याचा आत्मा असतो,' हे मत विचारात घेता येते. त्यांच्या मते, शब्दाचे "वाच्य' आणि "प्रतीयमान' असे दोन अर्थ असतात; "प्रतीयमान' अर्थ म्हणजे "ध्वनी'; ध्वनीमुळे भाषिक रचनेला "काव्यत्व' प्राप्त होते. या दोन्ही व्याख्या जर एकत्रितपणे वापरल्या तर आपण डहाके यांच्या व्याख्येकडे वळू शकतो. डहाके लिहितात, "नाद आणि अर्थ असलेल्या शब्दांची सममूल्यतेच्या तत्त्वानुसार केलेली मांडणी असलेल्या ओळींची; छंद, अक्षरगणवृत्त, मात्रावृत्त अथवा मुक्तछंद-मुक्तशैली यांतील लय-तालांत बांधलेली; अलंकार, प्रतिमा, प्रतीक, मिथक, आदिबंध यांच्या उपयोजनाचे अर्थसंपृक्त असलेली; वाच्यार्थ आणि वाच्यार्थातून स्पंदित होणारा व्यंगार्थ असलेली रचना, म्हणजे कविता, असे म्हणता येईल.' (काव्यप्रतीती- वसंत आबाजी डहाके)
या पार्श्वभूमीवर, मिशेल रिफातेरी याने "सेमिऑटिक्स ऑफ पोएट्री' या ग्रंथात कवितेच्या लक्षणांची केलेली चर्चा बहुमोल आहे. रिफातेरीच्या मते, अर्थाच्या पातळीवरील वक्रता (Indirection) ही प्रतिरूपणाला (Representation) वा अनुकृतीला (Mimesis) नकार देणारी असते. ती विचलन म्हणजे (Deviation), विरूपण (Distortion) व अर्थनिर्मिती यांनी साधलेली असते. रिफातेरी कवितेचा अर्थ (Meaning) आणि कवितेची अर्थवत्ता (Significance) यांत भेद करतो. (कवितेचा शोध- वसंत पाटणकर)
या पार्श्वभूमीवर आचार्य कुन्तक यांची व्याख्या व रिफातेरी यांनी सांगितलेली लक्षणे हाताशी घेऊन "यान्नीस रीत्सोस' या ग्रीक कवीच्या "डायरीज ऑफ एक्झाईल' (वनवासातील रोजनिशी) या प्रसिद्ध कवितासंग्रहातील एक कविता बघूया.
सिगरेटच्या पाकिटांत काही चिठ्ठ्या घेऊन
जोड्यांत खूप काही खरडलेले काही कागद लपवून
डोळ्यांत काही निषिद्ध स्वप्नं घेऊन
(जिथे गाडले गेलेत ते) त्या दगडांखालीच
रात्री, ते एकत्र येतात
नेमके त्याचवेळी
मोठे होत जाते आकाश
मोठे आणि खोल होत जाते आकाश
वाच्यार्थ किंवा काव्यार्थ सांगण्याच्या भानगडीत न पडताही आपण हे बघू शकतो, की एक कैदी तुरुंगातच मारल्या गेलेल्या, त्याच्या स्मृतीतल्या कैद्यांच्या एकत्र येण्याच्या काल्पनिक स्थितीचे वर्णन पहिल्या चार ओळींत करतो आणि नंतरच्या तीन ओळींत आकाशाच्या मोठे आणि खोल होत जाण्याची कल्पना मांडतो. मोजक्या शब्दांत कैद्यांचे दुःखं, भोगलेल्या यातना, जीवनातली परात्मता, जगण्याविषयीची आस्था सगळेच लीलया मांडतो. असे करत असताना रीत्सोस माणसाच्या हातातील आशेचा क्षीण धागा सुटू देत नाही.
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा