अफ़ीम लालपरी खावी
मुबलक कंट्री प्यावी
याला त्याला कुणा
लाही आयभयणीवरूनगाली द्यावी, धरून पिदवावे
मर्डर करावा, झोपलेल्यांची कत्तल करावी
पोरीबाळीम्शी सइंद्रिय चाळे करावे
म्हातारी म्हनू नये,तरनी म्हणू नये
कवळी म्हणू नये,सर्वांना पासले पाडावे
व्यासपिठावर समग्र बलात्कार घडवून आणावे
येशुच्या,पैगंबराच्या, बुद्धाच्या विष्णुच्या वंशजांना फ़ाशी द्यावेमाणसाने
देवले मशिदी शिल्पे म्युझियम कुस्करून टाकावे
हे सारे विश्वव्यापी गळूप्रमाणे फुगू द्यावे
अनामवेळी फुटू द्यावे ,रिचू द्यावे.
नंतर उरल्या सुरल्यांनी कुणालाही गुलाम करू नये, लुटू नये
काळा गोरा म्हणू नये
तू ब्राह्मण, तू क्षत्रिय, तू वैश्य, तू शुद्र असे हिणवू नये
अभाळाला आजोबा आणि जमिनीला आजी माणून
त्यांच्या कुशीत गुण्यागोविंद्याने राहावे
चंद्र सूर्य फिके पडतील असे सचेत कार्य करावे
एक तीळ सर्वांनी कांडून खावा
माणसावरच सुक्त रचावे
माणसाचेच गाणे गावे माणसाने.
कवी नारायण सुर्वे यांची माणसाने ही कविता खोल राग, नाशावृत्ती आणि नंतर नव्याने जन्म घेण्याच्या उत्कट इच्छेचा मिश्रित आहोत असे वाटते.
एकूण सारांश
कवितेचे पहिले पर्व हिंस्र, विध्वंसक आणि आक्रोशाने भरलेले आहे — व्यक्ती/समाज सर्वकाही उध्वस्त करून टाकण्याची, पारंपरिक देवता-धर्म-संस्था आणि समाजिकी बांधणींना संपविण्याची आह्वानं येतात. परंतु नंतर कविता अचानक एक नवं अंग दाखवते: विध्वंसानंतर समत्व, मानवतावाद, जात-पात-भेद नष्ट करून सर्वांना मानवी कुशी देण्याची, नवे सुरंदाजीकरण न करण्याची, आणि शेवटी माणसाचाच (मानवी) गायन, मानवी जगणे हाच आदर्श असावा असे म्हणते.
ओळींनिहाय विश्लेषण (महत्त्वाचे भाग)
“माणसाने पहिल्या प्रथम स्वतःलापुर्ण अंशाने उध्वस्त करून घ्यावेच / ... गांजा ओढावा / अफ़ीम ...”
— येथे मद्य, गांजा, अफीम अशी नशेची प्रतिमा दिसते. हे शब्द खर्‍या नशेचे आवाहन करतात; परंतु रूपक म्हणून पाहिले तर “स्वतःचा एक भाग नष्ट करणे” — आत्मविघटन, आंतरिक संकट किंवा स्वत:च्या समरसतेचे विस्फोट दर्शवू शकते. संभाव्य अर्थ: जुन्या ओठ-आचरण, आत्मसंयमाच्या बंधनांना तोडून टाकणे.
हिंसक आणि अत्यंत क्रूर प्रतिमांची ओळी (मर्डर, कत्तल, बलात्कार, फाशी इ.)
— थेट आणि भयानक हिंसाचाराची भाषा आहे. साहित्यात अशा भाषा अनेकदा अतिशय क्रोधाचे प्रतीक म्हणून वापरल्या जातात — ज्यातून कवि समाजाच्या अन्याय, पाखंड, अत्याचाराविरुद्ध तीव्र प्रतिक्रिया दाखवतो. मात्र буквेक्षरार्थाने घृणास्पद आणि अमानवीय आहे; अशा वाक्यांची प्रशंसा किंवा अडचण न पटवणे नैतिकदृष्ट्या आवश्यक आहे. कविता तेवढेच लक्षात आणून देते की जोडलेली क्रूरता किती खोल आहे.
“येशुच्या, पैगंबराच्या, बुद्धाच्या विष्णुच्या वंशजांना फ़ाशी द्यावे / देवले मशिदी शिल्पे म्युझियम कुस्करून टाकावे”
— धर्म आणि देवत्वाच्या नावाखाली निर्माण झालेल्या संस्थांवर तीव्र आक्षेप. परंतु हेही लक्षात घ्यावे की इथे सर्वांवर एकसारखे आक्षेप आहेत — धर्मस्वरूप, मंदिर-मशिदी-गोष्ट सर्व पळून टाकायची ही इच्छा आहे. परिपूर्णपणे literal स्वीकारल्यास हे धार्मिक द्वेषप्रवण आहे; परंतु रूपक म्हणून — धर्माच्या पवित्र आडनावाखाली होणारे अन्याय, सत्ता आणि उपेक्षा नष्ट करणे अपेक्षित असू शकते.
दुसरा भाग — “नंतर उरल्या सुरल्यांनी कुणालाही गुलाम करू नये ... काळा गोरा म्हणू नये ... तू ब्राह्मण, तू क्षत्रिय ... असे हिणवू नये ... माणसावरच सुक्त रचावे”
— एकदम भाषेचा कलाटणी: विध्वंसानंतर कवि समता, जातीय-नस्लीय-लैंगिक आदर, मातृभूमी व पितृभूमीचा आदर यांचे आवाहन करतो. हे भाग स्पष्टपणे मानवकेंद्री (humanist) संदेश देतात: भेदभाव नको, सर्वांचा आदर हवा, आणि माणसाचाच गीत-गाथा व्हावी.
एकत्रित अर्थ
कवितेचा एक मुख्य भ्रमक — विध्वंस → पुनरुत्थान: तोटे, कुरूप संस्था, विरोधी शक्ती यांना भयंकर पद्धतीने तोडून टाकून नंतर एक नवा, समतावादी, मानवकेंद्रित समाज उभा करायचा असा कल्पित क्रम.
आक्रोश हा केवळ वैयक्तिक नाही, सामाजिक आहे. पहिला भाग आंतरात्म्याचा जाळा किंवा समाजातील सर्व दडपणाचे विस्फोट दर्शवतो; दुसरा भाग त्यानंतर निर्माण होणाऱ्या मानवतेच्या नियमांचा आराखडा दाखवतो.
कवितेच्या शैलीत अतिरेक वापरून (hyperbole) संवेदना तीव्र करणारी युक्ती आहे — पण हे वाचकाला सतर्क करण्याचे कामही करते: अशा वाक्यांचे भाबडेपण किंवा प्रत्यक्ष आचरण द्वेष-घृणे वाढवू शकते.
नैतिक आणि साहित्यिक टिप्पणी
साहित्यिक दृष्टीने हे आक्रोशस्फोट + यूटोपियन अंत अशी प्रभावी रचना आहे — ती वाचकाला संवेगात्मकरीत्या थिरकवते.
नैतिकदृष्ट्या: कविता जरी विद्रोहाचे आणि क्रूरतेचे भरणी वापरते, तरी प्रत्यक्ष हिंसा किंवा धार्मिक-द्वेषाचे समर्थन करणारी ठरू नये. अशा भाषेला समकालीन समाजात जबाबदारीने समजून घेणे गरजेचे आहे — म्हणजे तिचा अर्थ प्रतीकात्मक आहे का, की प्रत्यक्ष हिंसात्मक उद्येश आहे का हे स्पष्ट करणे महत्त्वाचे.
शेवटी — एक संक्षिप्त भावना
ही कविता भयंकर क्रोधातून होणाऱ्या नाशाच्या कल्पनेने सुरू होते आणि त्यानंतर एक नवा, सुलभ, समतावादी मानवतावाद पसंत करतो. ती म्हणते — आधी जुनं सगळं फोडून टाका (कधीकधी अतिशय तीव्र संगीताने) आणि मग सर्वांना समान माया देऊन माणूस म्हणून जगायला सांभाळा.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा