शीगवाला / नारायण सुर्वे

क्या लिखतो रे पोरा !

नाही चाचा -- काही हर्फ जुळवतो

म्हणता, म्हणता दाऊदचाचा खोलीत शिरतो

गोंडेवली तुर्की टोपी काढून

गळ्याखालचा घाम पुसून तो 'बीचबंद' पितो

खाली बसतो

दंडा त्याचा तंगड्या पसरून उताणा होतो ।

एक ध्यानामदी ठेव बेटा

सबद लिखना बडा सोपा है

सब्दासाठी जीना मुश्कील है

देख ये मेरा पाय

साक्षीको तेरी आई काशीबाय

'मी खाटीकआहे बेटा - मगर

गाभणवाली गाय कभी नही काटते ।'

तो - सौराज आला गांधीवाला

रहम फरमाया अल्ला

खूप जुलूस मनवला चालवालोने

तेरे बापूने -

तेरा बापू चालका भोंपू ।

हां तर मी सांगत होता

एक दिवस मी बसला होता कासाईबाडे पर

बकरा फाडून रख्खा होता सीगपर

इतक्यामंदी समोर झली बोम

मी धावला देखा -

गर्दीने घेरा था तुझ्या अम्मीला

काटो बोला

अल्ला हू अकबरवाला

खबरदार मै बोला

सब हसले, बोले,

ये तो साला निकला पक्का हिंदूवाला

"फिर काफिर को काटो !"

अल्लाहुवाला आवाज आला

झगडा झाला ।

सालोने खूब पिटवला मला

मरते मरते पाय गमवला ।

सच की नाय काशिबाय

'तो बेटे -

आता आदमी झाला सस्ता - बकरा म्हाग झाला

जिंदगीमध्ये पोरा, पुरा अंधेर आला,

आनि कौन है जो सब्दाला

जगवेल

असा कोन हाये दिलवाला

सबको पैसे ने खा डाला ।'

“शीगवाला” – नारायण सुर्वे यांची आहे. ही कविता कामगारवर्ग, उपेक्षित समाज, त्यांचा जीवनानुभव आणि सामाजिक-राजकीय वास्तव यांचे चित्रण करते. चला तर मग तिचा भावार्थ समजावून घेऊया :

भावार्थ :

कवितेत कवी एका साध्या कामगार वर्गातील दाऊदचाचा या पात्राचे अनुभव मांडतो. दाऊदचाचा थकलेल्या शरीराने खोलीत येतो आणि जीवनातील वास्तव पोऱ्याला (तरुण पिढीला) सांगतो.

तो म्हणतो –

शब्द लिहिणे सोपे आहे, पण शब्दांप्रमाणे जगणे फार अवघड आहे.

आपला व्यवसाय कसाईचा (खाटीक) असला तरीही, तो गाभण गाईला हात लावत नाही. म्हणजेच त्याच्या मनात करुणा व मानवता आहे.

दाऊदचाचा पुढे स्वातंत्र्यलढ्याचे दिवस आठवतो. गांधींचा प्रभाव, जुलूस-चळवळी आठवून सांगतो. एका साम्प्रदायिक दंगलीत त्याची अम्मी अडचणीत सापडते, तेव्हा तो धावत जाऊन तिला वाचवतो. पण गर्दी त्याला "हिंदूवाला" म्हणून हिणवते आणि त्याला मारहाण करून त्याचे पाय कायमचे अपंग होतात.

तो शेवटी पोऱ्याला सांगतो की :

आज माणूस स्वस्त झाला आहे, पण बकरा महाग झाला आहे.

पैसा सर्वकाही गिळून टाकतोय.

या अन्याय-अंधारात शब्दांना जगवणारा, शब्दांना खरी ताकद देणारा, माणुसकी जपणारा "दिलवाला" कोण आहे? – हा प्रश्न तो विचारतो.

मुख्य आशय :

कवितेतून कामगारवर्गाचा शोकांत इतिहास, धार्मिक द्वेषाची विडंबना, मानवी मूल्यांची घसरण आणि पैशाने माणसाला खाऊन टाकलेले वास्तव दाखवले आहे.

नारायण सुर्वेंची शैली अगदी बोलीभाषेतली आहे, म्हणून कवितेला थेट वास्तवाचा स्पर्श जाणवतो.

भावार्थ (थोडक्यात व सोपा):

नारायण सुर्वे यांच्या “शीगवाला” या कवितेत दाऊदचाचा या पात्राच्या आयुष्याचा अनुभव मांडला आहे. दाऊदचाचा कसाईकाम करत असला तरी त्याच्या मनात माणुसकी आहे. तो गाभण गायीला कधीच हात लावत नाही. स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळात त्याने गांधींचे जुलूस पाहिले. पण पुढे झालेल्या दंगलीत त्याच्या धर्मावरून लोकांनी त्याला मारहाण केली व त्याचा पाय गेला.

दाऊदचाचा सांगतो की – आजच्या काळात माणसाचे काही मोल राहिले नाही, पण जनावर महाग झाले आहे. पैशाने सर्वकाही विकत घेता येते. या अंधारातून माणुसकी व खरी मूल्ये वाचवणारा कोण आहे, हा प्रश्न तो विचारतो.

👉 म्हणजेच कवितेतून धर्मांधता, अन्याय, मानवी जीवनाची झालेली किंमतशून्यता आणि पैशाचे वाढते साम्राज्य यांचे चित्रण झाले आहे.

नारायण सुर्वेंची कविता “शीगवाला” ही 1970–80 च्या कामगारवर्गाच्या, उपेक्षित समाजाच्या आयुष्याचे चित्रण करते; पण तिचा आशय आजही अगदी लागू होतो.

वर्तमान जीवनातील उदाहरण :

👉 धर्मांधता आणि दंगली

आजही काहीवेळा धर्माच्या नावावर भांडणं होतात. उदा. छोट्या कारणावरून समाजात दंगल उसळते, निरपराध लोकांचे प्राण जातात, दुकाने जाळली जातात. दाऊदचाचा म्हणतो तसा – “तो हिंदू, हा मुसलमान” म्हणून माणसाला वेगळं करून मारहाण होते. हे वास्तव आजही आपल्या आजूबाजूला घडताना दिसते.

👉 माणसाची किंमत कमी, पैशाची जास्त

आजच्या काळात एक साधा कामगार, शेतकरी, रिक्षाचालक यांना पुरेशे पैसे मिळत नाहीत. पण मोबाइल, मोटारगाड्या, पेट्रोल, जनावरं, मालमत्ता यांचे भाव गगनाला भिडतात. दाऊदचाचा म्हणतो तसा – “आता माणूस स्वस्त झाला, पण बकरा महाग झाला.”

👉 मानवतेचा अभाव

रुग्णालयात गरीब माणूस पैशांशिवाय इलाज न मिळाल्यामुळे मरण पावतो, तर श्रीमंत माणसाला हवी ती सोय मिळते. हे उदाहरण दाऊदचाच्याच वेदनेशी मिळतंजुळतं आहे की – पैसा सर्वकाही गिळून टाकतो.

सारांश :

ही कविता सांगते की –

धर्म, जात, पैसा यांच्या आड खरी माणुसकी हरवते आहे.

आजही समाजात हेच घडत असल्यामुळे नारायण सुर्वेंची कविता आपल्याला वास्तवाचे आरसे दाखवते.