पांखरा ! येशिल का परतून ?- रे. ना. वा. टिळक

 पांखरा ! येशिल का परतून ?

- रे. ना. वा. टिळक

परिचय - नारायण वामन टिळक (१८६१-१९९९)

रे. ना. वा. टिळक हे मराठीतील केशवसुतपूर्व काळातील महत्त्वाचे कवी. रत्नागिरी जिल्ह्यातील करंजगाव येथे जन्म. आई जानकीबाईकडून त्यांना पद्यरचनेची गोडी लागली. ते 'फुलामुलांचे कवी' म्हणून ओळखले जातात. मराठी, संस्कृत, हिंदी आणि इंग्रजी या भाषांचे जाणकार. 'ख्रिस्तायन', 'अभंगांजली', 'भजनसंग्रह', 'बापाचे अश्रू', 'सुबोधगीता', 'बालोद्यान', 'स्व-राज्य हे खरे स्वराज्य', 'स्वराज्य आणि स्त्रिया' या ग्रंथांचे लेखन त्यांनी केले. 'ऋषी', 'ज्ञानोदय', 'काव्यकुसुमांजली' या मासिकांचे संपादक म्हणून काम पाहिले.

मुंबईत इ. स. १९१५मध्ये भरलेल्या ११व्या मराठी नाट्यसंमेलनाचे अध्यक्ष. १८९५मध्ये त्यांनी ख्रिश्चन धर्म स्वीकारला व धर्मप्रसारक म्हणून कार्य केले. 'रेव्हरंड' ही ख्रिस्ती धर्मातील उपाधी त्यांना मिळाली. सहज-साधी-सोपी व संस्कृतप्रचुर वळणाची भाषा त्यांनी कवितेत वापरली. त्यांच्या कवितेत काव्य, संगीत, गायन, नाट्य यांचे मिश्रण आढळते. व्यापक कुटुंबवत्सलता, भावनोत्कटता, आध्यात्मिक जाणीव हे त्यांच्या काव्याचे विशेष होत.

जिवलग व्यक्ती कायमची दूर जाण्याने कविमनाला झालेल्या अतीव दुःख व वेदनांचे चित्रण या कवितेतून प्रकट झाले आहे. वियोग, खिन्नता, शोकमग्न भावावस्था इत्यादींचे गडद प्रतिबिंब यामधून उमटलेले दिसून येते.

पांखरा ! येशिल का परतून ?

मत्प्रेमानें दिल्या खुणांतुन। एक तरी अठवून ? पांखरा ! हवेसवें मिसळल्या माझिया। निःश्वासा वळखून? पांखरा ! वाऱ्यावरचा तरंग चंचल। जाशिल तूं भडकून ! पांखरा ! थांब, घेउं दे रूप तुझें हैं। हृदयीं पूर्ण भरून ! पांखरा ! जन्मवरी मजसवें पहा ही। तव चंचूची खूण! पांखरा ! विसर मला, परि अमर्याद जग। राहीं नित्य जपून! पांखरा ! ये आतां घे शेवटचे हे। अश्रू दोन पिऊन !

कविता अत्यंत कोमल आणि भावनापूर्ण आहे. “पांखरा” (म्हणजेच पक्षी) या प्रतीकातून कवीने आपल्या भावविश्वातील विरह, प्रेम आणि आत्मिक नाते यांचा अत्यंत सूक्ष्म आणि सुंदर वेध घेतला आहे. चला आता चरणवार अर्थ आणि भावार्थ सविस्तर पाहूया —

🕊️ १. “पांखरा! येशिल का परतून?”

कवी पक्ष्याला संबोधतो आहे — “अरे पांखरा, तू पुन्हा परतून येशील का?”

👉 येथे “पांखरा” म्हणजे प्रेमाचा दूत किंवा प्रिय व्यक्तीचे स्मरण असा भावार्थ आहे.

कवी विचारतो — तू पुन्हा माझ्याकडे येशील का, माझ्या भावना पुन्हा अनुभवशील का?

🕊️ २. “मत्प्रेमानें दिल्या खुणांतुन। एक तरी अठवून?”

माझ्या प्रेमाने तुला जे संकेत, खुणा दिल्या, त्यातील एक जरी आठवली तरी परत ये.

👉 येथे “खुणा” म्हणजे प्रेमातील आठवणी, भेटी, भावना — ज्या नात्यात कोरल्या गेल्या आहेत.

कवी आशेने म्हणतो — जरी एक आठवण जागी झाली, तरी तू परत येशील.

🕊️ ३. “पांखरा! हवेसवें मिसळल्या माझिया। निःश्वासा वळखून?”

अरे पांखरा, माझ्या श्वासांत मिसळलेल्या हवेतून तू माझे दुःख, विरह, ओढ ओळखशील का?

👉 कवीचा श्वास म्हणजे त्याची जिव्हाळ्याची ओढ — तो हवेत मिसळलेला आहे.

तो पक्ष्याला विनंती करतो की त्या भावनेचा सुगंध घेऊन, तो प्रियकराकडे पोहोचव.

🕊️ ४. “पांखरा! वाऱ्यावरचा तरंग चंचल। जाशिल तूं भडकून!”

पांखरा, तू तरंगासारखा, चंचल आणि मुक्त आहेस — वाऱ्यावर वाहून जाणारा!

👉 कवीला माहीत आहे की पक्षी स्थिर नाही, तो पुढे जाईल — त्यामुळे ही ओळ हलक्या विरहाने रंगलेली आहे.

🕊️ ५. “पांखरा! थांब, घेउं दे रूप तुझें हैं। हृदयीं पूर्ण भरून!”

थांब क्षणभर! तुझे रूप, तुझी छबी माझ्या हृदयात साठवू दे.

👉 कवीला त्या क्षणिक दर्शनाचे स्मरण कायम ठेवायचे आहे.

हे म्हणजे क्षणभंगुर सौंदर्याचे जतन — जे काव्यातील एक वैशिष्ट्यपूर्ण भाव आहे.

🕊️ ६. “पांखरा! जन्मवरी मजसवें पहा ही। तव चंचूची खूण!”

अरे पांखरा, माझ्या आयुष्यभर माझ्या अंतःकरणावर तुझ्या चोचीची खूण राहू दे.

👉 म्हणजे, तुझ्या स्पर्शाची, तुझ्या अस्तित्वाची आठवण सदैव राहो.

ही खूण म्हणजे प्रेमाचे, भेटीचे, स्मरणाचे प्रतीक आहे.

🕊️ ७. “पांखरा! विसर मला, परि अमर्याद जग। राहीं नित्य जपून!”

तू मला विसरलेस तरी चालेल — पण हे जग, ही आत्मीयता, हे प्रेमाचे भावविश्व तू जपून ठेव.

👉 ही ओळ अत्यंत उदात्त भावनेची आहे — वैयक्तिक प्रेमापेक्षा सार्वत्रिक प्रेम जपण्याची विनंती.

🕊️ ८. “पांखरा! ये आतां घे शेवटचे हे। अश्रू दोन पिऊन!”

शेवटी कवी म्हणतो — ये आता, माझ्या डोळ्यांतील हे दोन अश्रू पिऊन जा.

👉 म्हणजे, माझ्या दुःखाचा शेवट तू पाहा, माझ्या भावना स्वीकार आणि मग जा.

हे अंतिम निरोपाचे आणि आत्मसमर्पणाचे प्रतीक आहे.

🌸 संपूर्ण भावार्थ :

या कवितेत कवीने “पांखरा” या प्रतीकातून आपल्या प्रेमाच्या विरहाचा, ओढीचा आणि आत्मिक जिव्हाळ्याचा आविष्कार केला आहे.

पक्षी हा मुक्त, चंचल आणि निसर्गाचा प्रतिनिधी आहे — त्यामुळे तो स्मृती, स्वप्न आणि संदेशवाहक या सर्व रूपांत प्रकटतो.

कवीच्या अंतःकरणातील प्रेमाच्या खुणा, न मिटणाऱ्या आठवणी आणि सौंदर्याविषयीची नितांत ओढ या ओळींतून व्यक्त होतात.

ही कविता म्हणजे विरहातील शांतीचा आणि स्मृतीतील समाधानाचा एक सुंदर गीत आहे. 💫

🌸आता या कवितेचे भावविश्लेषण (काव्यवैशिष्ट्ये, प्रतीके, शैली, अलंकार, प्रतिमासौंदर्य) सविस्तर पाहूया.

🕊️ १. कवितेचा मूळ भाव : “विरहातील आत्मिक प्रेम”

या कवितेत प्रेमाचा भाव आहे — पण तो अधीर, चंचल किंवा कामुक नाही.

तो आहे आत्मिक, कोमल, नितळ, न बोलताही जाणवणारा प्रेमभाव.

कवीचा "पांखरा" म्हणजे प्रियकर/प्रियसी किंवा त्याची आठवण, भावना, आत्मा —

ज्याच्याशी त्याचं नातं शरीराच्या पलीकडचं आहे.

कवी जरी म्हणतो "विसर मला", तरीही तो त्याच्या प्रेमाच्या स्मृतीतच जगतो.

म्हणजेच विरहातही नाते जिवंत ठेवण्याचा प्रयत्न.

🌿 २. प्रतीकात्मकता (Symbolism)

या कवितेची सर्वात सुंदर बाजू म्हणजे तिची प्रतीकात्मक रचना.

प्रतीक अर्थ / भावार्थ

पांखरा (पक्षी) प्रिय व्यक्ती, आत्मा, स्मरण, किंवा प्रेमाचा दूत

हवा / वारा जीवनाचा प्रवाह, भावनांचा स्पर्श

खूण / चंचूची खूण स्मृती, आठवण, प्रेमाचा शाश्वत ठसा

अश्रू विरह, वेदना, परंतु शुद्ध भावनांचे प्रतीक

तरंग चंचलता, क्षणभंगुरता, जगाचे अनित्य स्वरूप

👉 या सर्व प्रतीकांतून कवीने प्रेमाला निसर्गाशी एकरूप केलं आहे.

✨ ३. प्रतिमासौंदर्य (Imagery)

कवीने अत्यंत जिवंत आणि कोमल प्रतिमा वापरल्या आहेत:

“हवेसवें मिसळल्या माझिया निःश्वासा वळखून” — श्वास हवेत मिसळतो, ही प्रतिमा आत्मिक ओढ दर्शवते.

“तव चंचूची खूण” — लहानशी पण गहिरी आठवण, जणू प्रेमाचा कायमस्वरूपी ठसा.

“अश्रू दोन पिऊन” — वेदनांचा स्वीकार आणि विरहातील शांती.

👉 या प्रतिमा मनात दृश्य निर्माण करतात — त्या शब्दांच्या पलीकडे जाऊन भावना दाखवतात.

💫 ४. अलंकार (Figures of Speech)

या कवितेत अनेक सुंदर अलंकारांचा वापर आहे:

अलंकार प्रकार उदाहरण अर्थ

संवाद अलंकार “पांखरा! येशिल का परतून?” थेट संबोधन, जिवंत संवाद निर्माण करतो.

उत्प्रेक्षा (Comparison by imagination) “हवेसवें मिसळल्या माझिया निःश्वासा” भावना हवेसारखी मिसळते अशी कल्पना.

रूपक अलंकार “तव चंचूची खूण” प्रिय व्यक्तीचा ठसा = प्रेमाची स्मृती.

अनुप्रास अलंकार “पांखरा! हवेसवें मिसळल्या माझिया निःश्वासा वळखून” 'ह', 'म' अक्षरांच्या पुनरुक्तीने संगीत निर्माण.

🌸 ५. शैली

ही कविता भावकाव्यशैलीत मोडते —

ज्यात आत्मानुभव, कोमल भावना, आणि निसर्गाशी आत्मीय संवाद दिसतो.

भाषा संवेदनशील, ललित आणि माधुर्यपूर्ण आहे.

प्रत्येक ओळीत संगीत आहे — जणू कवी स्वतः निसर्गाशी बोलतोय.

🔥 ६. तत्त्वज्ञान 

ही कविता केवळ प्रेमकविता नाही — ती जीवनदृष्टीही सांगते.

"विसर मला, परि अमर्याद जग राहीं नित्य जपून" —

ही ओळ सांगते की, व्यक्ती निघून जाते, पण प्रेमाचा आत्मा अमर राहतो.

"अश्रू दोन पिऊन" —

दुःखही स्वीकारायचं, कारण तेच जीवनाचं सार आहे.

👉 म्हणजेच, विरहातही सौंदर्य आहे, हे तत्त्व येथे अधोरेखित होते.

💖 ७. एकूण काव्यसौंदर्य

भावसंपन्न, प्रतीकात्मक आणि माधुर्यपूर्ण रचना.

लयबद्धता आणि भावनांची सखोलता दोन्ही टिकवून ठेवलेली आहे.

प्रत्येक ओळ ही जणू एक श्वास आहे — प्रेमाने, ओढीने आणि शांततेने भरलेला.

🎇 निष्कर्ष :

“पांखरा! येशिल का परतून?” ही कविता म्हणजे — 👉 विरहाच्या शांत, शुद्ध आणि आध्यात्मिक अनुभवाची गेय अभिव्यक्ती.

ती सांगते —

> प्रेम व्यक्तीवर नाही, तर त्या भावनेवर असतं,

जी जगातल्या प्रत्येक झुळकीत, प्रत्येक पक्ष्यात, प्रत्येक श्वासात मिसळलेली असते. 🌿

हवे असल्यास मी या कवितेवर आधारित आधुनिक अर्थाने विश्लेषण (म्हणजे मनोवैज्ञानिक वाचन किंवा आधुनिक प्रतीकात्मक दृष्टीकोन) देऊ का?

उदा. "पांखरा" म्हणजे मन, "खूण" म्हणजे आठवणी, अश्रू म्हणजे अंतर्मनाची शुद्धी — अशा अर्थाने?