परिचय - गोविंद विनायक करंदीकर (१९१८-२०१०)
मराठीतील अतिशय महत्त्वाचे प्रयोगशील कवी, अनुवादक, विचारवंत म्हणून त्यांची ओळख आहे. तसेच ते समीक्षक व बालसाहित्यिक म्हणूनही परिचित आहेत. युगप्रवर्तक साहित्यिक म्हणून त्यांची जशी ओळख आहे तसेच मराठी साहित्य समृद्ध करण्यात त्यांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. साहित्य क्षेत्रातील साहित्य अकादमी व ज्ञानपीठ हे दोन्ही महत्त्वाचे पुरस्कार त्यांना प्राप्त झाले आहेत. 'स्वेदगंगा', 'मृदगंध', 'धृपद', 'जातक', 'वीरूपिका', 'अष्टदर्शने' हे त्यांचे कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. तसेच 'झिपऱ्या', 'पिंगळा', 'रानचुटकुले' हे बालकवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. 'स्पर्शाची पालवी', 'आकाशाचा अर्थ' हे लेखसंग्रह व 'अरिस्टॉटलचे काव्यशास्त्र', 'परंपरा आणि नवता', 'रूपवेध', 'सृजन प्रक्रिया', 'संकेत रेषा' हे त्यांचे समीक्षाग्रंथ प्रसिद्ध आहेत. पार्थिवतेचे आकर्षण, सत्याचा शोध घेण्याची वृत्ती, सामाजिक भान, विज्ञाननिष्ठा, मानवता, समताधिष्ठित वृत्ती याबरोबरच नवीन भाषा, नवे प्रतिमाविश्व आणि प्रयोगशीलता हे त्यांच्या लेखनशैलीचे विशेष, गंभीर तत्त्वचिंतन आणि नाजूक भावना यांचा समन्वय त्यांच्या काव्यात आहे. प्रगत व विवेकी दृष्टिकोन हे त्यांच्या काव्याचे विशेष होत.
प्रस्तुत कवितेतून कवीने दातृत्व भावाचा संदेश देताना आपल्या संस् तत्त्वज्ञान काव्यमय पद्धतीने मांडले आहे. आपण आपल्या संस्कृतीचा कोणता संदेश घ्यावा याचा बोधही केला आहे. मानवतावादी संस्कृतीचे दर्शन यातून घडते.
देणाऱ्याने देत जावे घेणाऱ्याने घेत जावे
हिरव्यापिवळ्या माळावरून हिरवीपिवळी शाल घ्यावी, सह्याद्रीच्या कड्याकडून छातीसाठी ढाल घ्यावी
वेड्यापिशा ढगाकडून वेडेपिसे आकार घ्यावे रक्तामधल्या प्रश्नांसाठी पृथ्वीकडून होकार घ्यावे
उसळलेल्या दर्याकडून पिसाळलेली आयाळ घ्यावी भरलेल्याश्या भीमेकडून तुकोबाची माळ घ्यावी
देणाऱ्याने देत जावे घेणाऱ्याने घेत जावे घेता घेता एक दिवस देणाऱ्याचे हात घ्यावेत
प्रस्तुत कवितेचा सविस्तर भावार्थ
ही कविता देणं–घेणं, निसर्गाशी नातं, मानवी संघर्ष, आणि शेवटी अंतर्मनातील आध्यात्मिक उंची या साऱ्या भाव-अर्थांनी समृद्ध आहे. कवीने मानवी जीवनातील मोठ्या-सखोल सत्यांना अत्यंत प्रतीकात्मक आणि निसर्गरूपकांच्या माध्यमातून सांगितले आहे.
सविस्तर भावार्थ
१. "देणाऱ्याने देत जावे, घेणाऱ्याने घेत जावे"
कवितेचे प्रारंभिक वचन सांगते—
जगात देणं आणि घेणं हीच जीवनाची शाश्वत प्रक्रिया आहे.
देणारा कधी थकत नाही, कारण देणं ही त्याची प्रकृतीच आहे;
घेणारा घेत राहतो, कारण जीवनाला जगण्यासाठी घेणं आवश्यक आहे.
२. निसर्गातून सतत शिकत राहण्याचा संदेश
“हिरव्यापिवळ्या माळावरून हिरवीपिवळी शाल घ्यावी,”
माळरान म्हणजे स्वातंत्र्य, समृद्धी, आणि निसर्गाची नितांत कळकळ.
त्यातून ‘शाल’ घेणे म्हणजे—
निसर्गाकडून शांतता आणि मायेची ऊब घेणे.
“सह्याद्रीच्या कड्याकडून छातीसाठी ढाल घ्यावी”
सह्याद्री म्हणजे स्थैर्य, धैर्य आणि बळ.
त्याच्याकडून ढाल घेणे म्हणजे—
जीवनातील संकटांना सामोरे जाण्यासाठी धैर्य आणि कठोरता आत्मसात करणे.
3. निसर्गातील वेडेपणातून सर्जन
“वेड्यापिशा ढगाकडून वेडेपिसे आकार घ्यावे”
ढग सतत बदलतात—
त्यांचं वेडेपण म्हणजे सृजनशीलता, कल्पनाशक्ती, अस्थिरता.
त्यांच्याकडून आकार घ्यायचा म्हणजे—
जगण्याला नवनवीन रूप देण्याची वृत्ती घेणे.
“रक्तामधल्या प्रश्नांसाठी पृथ्वीकडून होकार घ्यावे”
मानवाच्या रक्तात जळणारे प्रश्न म्हणजे—
संघर्ष, अन्याय, वेदना, स्वप्नं, ओझी.
हे प्रश्न शांत करण्यासाठी पृथ्वी म्हणजेच मातीतून—
समाधान, स्वीकार, आश्वासन आणि धीर घेणे आवश्यक.
4. खडतर शक्तीकडून मूल्यांची संपत्ती मिळवणे
“उसळलेल्या दर्याकडून पिसाळलेली आयाळ घ्यावी”
उसळता दर्या म्हणजे जीवनातील प्रचंड ऊर्जा आणि आवेग.
त्याची "पिसाळलेली आयाळ" म्हणजे—
जोश, उन्माद, अथक शक्ती.
कवी सांगतो— जीवनासाठी ही ऊर्मीही घेऊन राहिली पाहिजे.
“भरलेल्याश्या भीमेकडून तुकोबाची माळ घ्यावी”
भीमा नदी म्हणजे उत्पन्नाशक्ती, पोषण, आणि उदारता.
पण तिच्याकडून तुकोबाची माळ घेणे म्हणजे—
धर्म, संतत्व, विनय, भक्ती—
जीवनातील नैतिक-आध्यात्मिक आधार घेणे.
5. अंतिम आणि सर्वात सखोल ओळ :
“घेता घेता एक दिवस देणाऱ्याचे हात घ्यावेत”
ही ओळ संपूर्ण कवितेचा आत्मा आहे.
जीवनभर आपण— निसर्गाकडून घेतो, समाजाकडून घेतो, माणसांकडून घेतो, परमेश्वराकडूनही घेतो.
परंतु शेवटी—
✦ जे देतात, त्यांचेच हात आपण धरायला हवे.
✦ त्यांच्या सेवा, त्यांच्या कळकळ, त्यांच्या निस्वार्थपणाचे स्मरण ठेवायला हवे.
✦ देणाऱ्याबद्दल कृतज्ञ राहून, त्यांच्याजवळ नतमस्तक व्हावे.
याचा अर्थ—
कृतज्ञता, समर्पण, आणि ‘मीही देणारा होणे’ याची जाणीव.
घेता घेता शेवटी आपणही देणाऱ्यांच्या परंपरेत सामील व्हावे,
आणि ज्या हातांनी आपल्याला दिले— त्यांचे हात आपल्या हातात घ्यावे.
एकूण सार
ही कविता आपल्याला सांगते—
निसर्ग, जग, समाज—सर्व देतच असतात.
आम्ही घेतच राहतो.
पण जगण्याचं खरं सौंदर्य तेव्हा उमलतं जेव्हा—
घेणारा एक दिवस देणारा होतो.
कृतज्ञतेचा हात देणाऱ्याच्या हातात ठेवतो.
आणि निसर्गाकडून शिकलेले गुण स्वतःमधून पुढे जगाला देतो.
