कविता म्हणजे काय? ( संग्रही)

खर तर कविता म्हणजे आपल्याला कमी शब्दात व्यक्त होण्याचं, लोकांपर्यंत भावना पोहचवण्याचं एक भावनाशील माध्यम आहे.कारण प्रत्येकजण व्यक्त होत असतो.फक्त प्रत्येकाचे माध्यम वेगवेगळे असतात.जसे एखादा चित्रकलेच्या माध्यमातुन तर कोणी लेख,कथा, किंवा मनसोक्त बोलून व्यक्त होतो.तसच कविता ही सुद्धा एक अनेक मनांना जोडणारी एक खळखळणारी नदी म्हटलं तरी अतिशयोक्ती ठरणार नाही.

खर तर कविता करताना साधारण प्रत्येकजण सुरूवातीला आपल्याला जसे होईल तसे मुक्तपणे व्यक्त होत असतो त्यासाठी विशिष्ट अशी साचेबद्दपणा नसतो.म्हणजेच ती मुक्तछंदात मोडते.परत मग त्यात चारोळी,यमक,ओवी,आठोळी असे कित्येक कवितेचे प्रकार पडतात मग आपण आवडीने तो शिकू शकतो.

कविता आपण कशी ही करू शकतो.चूकातून शिकण्यची सवय लावून घ्यावी.आपल जर वाचन अवांतर असेल तर नेमक्या शब्दात आपण व्यक्त होऊ शकतो.खर तर कविता करण्यासाठी म्हणण्यापेक्षा ती आतून, मनापासून येते.आपल्या अंतर्मनातून आलेली हाक ती असते.त्यासाठी अक्षर ओळख नसली तरी चालते.अशी कित्येक उदाहरणे आहेत की अशिक्षित असून सुद्धा कविता रचल्या आहेत त्यामुळे कविता ही फक्त ठरावीक लोकांची मक्तेदारी ठरत नाही.ती सर्वांसाठी समान आहे.

शक्यतो कविता ठरवून करता येत नाही.किंवा तसं केलं तर तिला तो भावनिक ओढ जाणवत नाही.नुसता कुत्रिमता वाटते.

आता तुमच्या दुसऱ्या प्रश्नांचे उत्तर देतो.हो मी पण कविता रचन्याचा प्रयत्न करतो.कारण मी अजूनही नवनवीन प्रकार शिकण्याचा प्रयत्न करतोय.कारण नवीन शिकायला मला आवडत आणि प्रत्येकामध्ये एक विद्यार्थी दडलेला असतो त्यामुळे नेहमी नवीन शिकण्याची संधी सोडायला नको.

कविता म्हणजे काय आणि ती कशी वेगळी आहे?

कवितेच्या जितक्या व्याख्या आहेत तितक्या कवी आहेत. विल्यम वर्डस्वर्थने कवितेची व्याख्या "शक्तिशाली भावनांचा उत्स्फूर्त ओव्हरफ्लो" अशी केली. एमिली डिकिन्सन म्हणाली, "जर मी एखादे पुस्तक वाचले आणि त्यामुळे माझे शरीर इतके थंड झाले की कोणतीही आग मला कधीही गरम करू शकत नाही, तर मला माहित आहे की ती कविता आहे." डायलन थॉमस यांनी कवितेची अशी व्याख्या केली: "कविता ही मला हसवते किंवा रडवते किंवा जांभई देते, माझ्या पायाची नखं कशामुळे चमकतात, मला हे किंवा ते किंवा काहीही करण्याची इच्छा निर्माण होते."

कविता ही बऱ्याच लोकांसाठी खूप काही असते. होमरचे महाकाव्य, " द ओडिसी " मध्ये साहसी, ओडिसियसच्या भटकंतीचे वर्णन केले आहे आणि त्याला आतापर्यंतची सर्वात महान कथा म्हटले गेले आहे. इंग्रजी पुनर्जागरण काळात, जॉन मिल्टन, ख्रिस्तोफर मार्लो आणि अर्थातच, विल्यम शेक्सपियर सारख्या नाट्यमय कवींनी आम्हाला पाठ्यपुस्तके, व्याख्यान हॉल आणि विद्यापीठे भरण्यासाठी पुरेसे शब्द दिले. रोमँटिक कालखंडातील कवितांमध्ये जोहान वोल्फगँग फॉन गोएथेचे "फॉस्ट" (1808), सॅम्युअल टेलर कोलरिजचे "कुब्ला खान" (1816), आणि जॉन कीट्सचे "ओड ऑन अ ग्रीसियन अर्न" (1819) यांचा समावेश होतो.

आपण पुढे जाऊया का? कारण असे करण्यासाठी, आपल्याला 19व्या शतकातील जपानी कविता, एमिली डिकिन्सन आणि टीएस एलियट, उत्तर आधुनिकतावाद, प्रयोगवादी, फॉर्म विरुद्ध मुक्त श्लोक, स्लॅम इत्यादींचा समावेश असलेल्या सुरुवातीच्या अमेरिकन कवितेतून पुढे जावे लागेल.

कवितेची व्याख्या काय?

कदाचित कवितेच्या व्याख्येत सर्वात मध्यवर्ती वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची व्याख्या, लेबल किंवा खिळे ठोकण्याची इच्छा नसणे. कविता म्हणजे भाषेचा छिन्नी केलेला संगमरवर. तो पेंट-स्पॅटर्ड कॅनव्हास आहे, परंतु कवी ​​पेंटऐवजी शब्द वापरतो आणि कॅनव्हास तू आहेस. कवितेची काव्यात्मक व्याख्या स्वत:वर आवर्तते, तथापि, कुत्र्याप्रमाणे शेपूटातून स्वतःला खात आहे. चला निटी घेऊया. चला, खरं तर, किरकिरी करा. कवितेचे स्वरूप आणि त्याचा उद्देश पाहून आपण कवितेची सुलभ व्याख्या देऊ शकतो.

काव्यात्मक स्वरूपातील सर्वात स्पष्ट वैशिष्ट्यांपैकी एक म्हणजे भाषेची अर्थव्यवस्था. कवी ज्याप्रकारे शब्द काढतात त्यावर ते कृपाळू आणि निर्विवादपणे टीका करतात. संक्षिप्तता आणि स्पष्टतेसाठी काळजीपूर्वक शब्द निवडणे हे मानक आहे, अगदी गद्य लेखकांसाठी. तथापि, कवी शब्दाचे भावनिक गुण, त्याची पार्श्वकथा, त्याचे संगीत मूल्य, त्याचे दुहेरी-किंवा तिहेरी-प्रवेश आणि अगदी पृष्ठावरील त्याचे अवकाशीय संबंध लक्षात घेऊन याच्या पलीकडे जातात. कवी, शब्द निवड आणि रूप या दोन्हीत नावीन्य आणून, कृश हवेतून महत्त्व व्यक्त करतो.

वर्णन करण्यासाठी, वर्णन करण्यासाठी, वाद घालण्यासाठी किंवा परिभाषित करण्यासाठी कोणी गद्य वापरू शकतो . कविता लिहिण्याची कारणेही तितकीच असंख्य आहेत . पण गद्याच्या विपरीत, कवितेचा अनेकदा अंतर्निहित आणि व्यापक हेतू असतो जो शब्दशः पलीकडे जातो. कविता उद्बोधक आहे. हे सामान्यत: वाचकामध्ये तीव्र भावना उत्तेजित करते: आनंद, दुःख, राग, कॅथर्सिस, प्रेम इ. कवितेमध्ये "अह-हा!" वाचकाला आश्चर्यचकित करण्याची क्षमता असते. अनुभव आणि प्रकटीकरण, अंतर्दृष्टी आणि मूलभूत सत्य आणि सौंदर्याची पुढील समज देणे. कीट्सने म्हटल्याप्रमाणे: "सौंदर्य हे सत्य आहे. सत्य, सौंदर्य. तुम्हाला पृथ्वीवर एवढेच माहित आहे आणि तुम्हाला हे सर्व माहित असणे आवश्यक आहे."

ते कसं? आमच्याकडे अजून व्याख्या आहे का? चला त्याचा सारांश असा काढूया: कविता ही तीव्र भावना किंवा "आह-हा!" अशा प्रकारे शब्दांचे कलात्मक रूपांतर करते. वाचकांकडून आलेला अनुभव, भाषेच्या बाबतीत किफायतशीर असणे आणि अनेकदा एका सेट फॉर्ममध्ये लिहिणे.  असे उकळणे सर्व बारकावे, समृद्ध इतिहास आणि कवितेचा लिखित भाग तयार करण्यासाठी प्रत्येक शब्द, वाक्यांश, रूपक आणि विरामचिन्हे निवडण्याचे काम पूर्ण करत नाही, परंतु ही एक सुरुवात आहे.

कवितेला व्याख्येने बांधणे अवघड आहे. कविता ही जुनी, क्षीण आणि मेंदू नसते. कविता तुम्हाला वाटते त्यापेक्षा मजबूत आणि ताजी आहे. कविता ही कल्पनाशक्ती आहे आणि त्या साखळ्या तुम्ही "हार्लेम रेनेसान्स" म्हणू शकता त्यापेक्षा वेगाने तोडेल.

अधिक वाचा

मुक्त पद्य कवितेचे अमर्याद जग एक्सप्लोर करा

जॅकी क्रेव्हन यांनी

एक वाक्प्रचार उधार घेण्यासाठी, कविता हे कार्डिगन स्वेटरमध्ये गुंडाळलेले कोडे आहे... किंवा असे काहीतरी. एक सतत विकसित होणारी शैली, ती प्रत्येक वळणावर व्याख्या टाळेल. ती निरंतर उत्क्रांती ती जिवंत ठेवते. ते चांगल्याप्रकारे करण्याची त्याची अंतर्निहित आव्हाने आणि भावना किंवा शिकण्याच्या केंद्रस्थानी येण्याची क्षमता लोकांना ते लिहित ठेवते. पानावर शब्द टाकत असताना (आणि त्यांची उजळणी करत असताना) आह-हा क्षण मिळवणारे लेखक हे पहिलेच आहेत.

ताल आणि यमक

जर कविता एक शैली म्हणून सोप्या वर्णनाला नकार देत असेल, तर आपण किमान विविध प्रकारांची लेबले पाहू शकतो. फॉर्ममध्ये लिहिण्याचा अर्थ असा नाही की तुम्हाला योग्य शब्द निवडणे आवश्यक आहे, परंतु तुमच्याकडे योग्य लय असणे आवश्यक आहे (निर्धारित ताणलेले आणि ताण नसलेले अक्षरे), यमक योजना (पर्यायी ओळी यमक किंवा सलग ओळी यमक) अनुसरण करा किंवा परावृत्त करा. किंवा पुनरावृत्ती ओळ.

ताल. तुम्ही iambic pentameter मध्ये लिहिण्याबद्दल ऐकले असेल , परंतु शब्दशैलीने घाबरू नका. Iambic चा अर्थ असा आहे की तणाव नसलेल्या अक्षराच्या आधी येतो. यात "क्लिप-क्लॉप," घोडा सरपटण्याचा अनुभव आहे. एक ताणलेला आणि एक ताण नसलेला उच्चार तालाचा एक "पाय", किंवा मीटर बनवतो आणि सलग पाच पेंटामीटर बनवतात .  उदाहरणार्थ, शेक्सपियरच्या "रोमिओ अँड ज्युलिएट" मधील ही ओळ पहा, ज्यात ताणलेले अक्षरे ठळक आहेत: "पण, मऊ ! योन डेर विन डो ब्रेक्समधून कोणता प्रकाश पडतो ? " शेक्सपियर आयंबिक पेंटामीटरमध्ये मास्टर होता.

यमक योजना. अनेक संच फॉर्म त्यांच्या यमकासाठी विशिष्ट पॅटर्नचे अनुसरण करतात. यमक योजनेचे विश्लेषण करताना, प्रत्येक यमकाचा शेवट कुठल्या इतर यमकांसह होतो हे लक्षात घेण्यासाठी ओळींना अक्षरांसह लेबल केले जाते. हा श्लोक एडगर ऍलन पोच्या "ॲनाबेल ली:" मधून घ्या .

एक वर्षापूर्वी,
समुद्राजवळच्या एका राज्यात, एक युवती राहत होती जिला तुम्ही ॲनाबेल ली नावाने
ओळखता ; आणि ही मुलगी ती माझ्यावर प्रेम करण्याशिवाय आणि माझ्यावर प्रेम करण्याशिवाय इतर कोणत्याही विचाराशिवाय जगली .

पहिल्या आणि तिसऱ्या ओळींचा यमक, आणि दुसऱ्या, चौथ्या आणि सहाव्या ओळींचा यमक आहे, म्हणजे त्यात एक ababcb यमक योजना आहे, कारण "विचार" इतर कोणत्याही ओळींशी यमक करत नाही. जेव्हा ओळी यमक करतात आणि त्या एकमेकांच्या शेजारी असतात, तेव्हा त्यांना यमक  जोडले जाते . एका ओळीत तीनला यमक तिहेरी म्हणतात . या उदाहरणात यमक जोडलेले दोन किंवा तिहेरी नाहीत कारण यमक पर्यायी ओळींवर आहेत.

काव्यात्मक रूपे

अगदी लहान शाळकरी मुले देखील कवितेशी परिचित आहेत जसे की बॅलड फॉर्म (पर्यायी यमक योजना), हायकू (पाच अक्षरे, सात अक्षरे आणि पाच अक्षरे बनवलेल्या तीन ओळी), आणि अगदी लिमेरिक - होय, हा एक काव्य प्रकार आहे. त्यात ताल आणि यमक योजना आहे. ते साहित्यिक असू शकत नाही, पण कविता आहे.

रिकाम्या श्लोकांच्या कविता आयंबिक स्वरूपात लिहिल्या जातात, परंतु त्यांना यमक योजना नसते. जर तुम्हाला आव्हानात्मक, गुंतागुंतीच्या फॉर्ममध्ये तुमचा हात वापरायचा असेल, तर त्यात सॉनेट (शेक्सपियरचे ब्रेड अँड बटर), विलेनेले (जसे की डायलन थॉमसचे "डू नॉट गो जेंटल टू दॅट गुड नाईट."), आणि सेस्टिना , जी रेषा फिरवते. त्याच्या सहा श्लोकांमध्ये विशिष्ट पॅटर्नमध्ये शब्दांचा शेवट करणे. तेर्झा रीमासाठी, दांते अलिघेरीच्या "द डिव्हाईन कॉमेडी" चे भाषांतर पहा जे या यमक योजनेचे अनुसरण करतात: aba, bcb, cdc, ded in iambic pentameter.

मुक्त श्लोकाला कोणतीही ताल किंवा यमक योजना नाही, तरीही त्याचे शब्द आर्थिकदृष्ट्या लिहिणे आवश्यक आहे. ज्या शब्दांची सुरुवात आणि शेवटची ओळी असते त्यांना अजूनही विशिष्ट वजन असते, जरी ते यमक नसले तरीही किंवा कोणत्याही विशिष्ट मीटरिंग पॅटर्नचे पालन केले जात नसले तरीही.

तुम्ही जितकी जास्त कविता वाचाल, तितकेच तुम्ही फॉर्म आंतरिक बनवू शकाल आणि त्यामध्ये शोध लावू शकाल. जेव्हा फॉर्म दुस-या स्वरूपाचा वाटतो, तेव्हा तुम्ही पहिल्यांदा फॉर्म शिकत आहात त्यापेक्षा ते अधिक प्रभावीपणे भरण्यासाठी तुमच्या कल्पनेतून शब्द प्रवाहित होतील.

त्यांच्या क्षेत्रात मास्टर्स

कुशल कवींची यादी मोठी आहे. तुम्हाला कोणते प्रकार आवडतात ते शोधण्यासाठी, येथे आधीच नमूद केलेल्या कवितांसह विविध प्रकारच्या कविता वाचा. "ताओ ते चिंग" पासून रॉबर्ट ब्लाय पर्यंत आणि त्यांचे भाषांतर (पाब्लो नेरुदा, रुमी आणि इतर अनेक) जगभरातील आणि सर्व काळातील कवींचा समावेश करा. लँगस्टन ह्यूजेस ते रॉबर्ट फ्रॉस्ट वाचा. वॉल्ट व्हिटमन ते माया अँजेलो. सॅफो ते ऑस्कर वाइल्ड. यादी पुढे आणि पुढे जाते. आज सर्व राष्ट्रीयतेचे आणि पार्श्वभूमीचे कवी काम करत असताना, तुमचा अभ्यास कधीच संपुष्टात येत नाही, विशेषत: जेव्हा तुम्हाला एखाद्याचे काम सापडते जे तुमच्या मणक्याला वीज पुरवते.

• 
  

कविता म्हणजे काय?

गणेश कनाटे

Updated:२७ जानेवारी, २०२०, २:१५ PM"कविता म्हणजे काय', असा प्रश्न वाचकांना पडतोच. मग तो या प्रश्नाचे उत्तर कुठे शोधत असेल? का नसेलच शोधत? की आपल्या अंत:प्रेरणेवर विश्वास ठेवून पुढ्यातल्या संहितेला कविता मानून मोकळा होतो. हे प्रश्न केवळ मराठी कवितेच्या वाचकांना पडणारे प्रश्न नव्हेत; हे जगभरातील सर्व काव्यरसिकांना पडणारे प्रश्न आहेत. कवितेची समीक्षा लिहिणाऱ्या समीक्षकांनाही "कविता म्हणजे काय', हा प्रश्न ऍरिस्टॉटलच्या काळापासून आजवर छळतोच आहे.

पौर्वात्य आणि पाश्‍चिमात्य दोन्ही परंपरांमध्ये कवितेची व्याख्या करण्याचे अगणित प्रयत्न झाले. परंतु कवितेची सर्वमान्य किंवा अंतिम अशी व्याख्या कुणालाही करता आली नाही. याचे मूळ "व्याख्या' या संज्ञेची जी व्याख्या दिली जाते त्यात दडलेले आहे. "व्याख्येत वस्तूचे किंवा संज्ञेचे व्यवच्छेदक लक्षण देणे (Unique Characteristic) म्हणजे व्याख्या.' कवितेच्या बाबतीत असे व्यवच्छेदक लक्षण किंवा एकच एक सत्त्व कुणालाही शोधता आले नाही. म्हणून व्याख्येच्या नावाखाली अनेक कवी-समीक्षकांनी कवितेची लक्षणे सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे.
अभारतीय भाषांमध्ये अगदी ऍरिस्टॉटलपासून विलियम वर्डसवर्थ, टी. एस. इलियट, मिशेल रिफातेरी, रिचर्डस, हर्बर्ट रीड, टेरी ईगलटन आणि मराठीत अलीकडच्या काळात सुधीर रसाळ, रमेश तेंडुलकर, म. सु. पाटील, गंगाधर पाटील, वसंत आबाजी डहाके, चंद्रकांत पाटील, मिलिंद मालशे यांच्यासारख्या जाणकार समीक्षकांनीही हा प्रयत्न केलेला आहे. परंतु दोन्ही परंपरांमध्ये अपवाद वगळता बहुतेकांनी व्यवच्छेदक लक्षण देण्याऐवजी अनेक लक्षणे देण्याचा प्रयत्न केला. त्यामुळे या "व्याख्यासदृश व्याख्या' अतिव्याप्त तरी होतात किंवा अव्याप्त तरी. म्हणूनच वाचक शेवटी त्याच्या भाषिक समजेच्या आधारावर, काव्यस्मृतीच्या आधारावर आणि कविता या साहित्य प्रकाराबद्दलच्या कल्पनांच्या आधारावर वाचलेली संहिता कविता आहे किंवा नाही हे ठरवतो. म्हणूनच वाचकाला जशी बा. भ. बोरकरांची, इंदिरा संतांची, शांता शेळके यांची कविता कविता वाटते तशीच बा. सी. मर्ढेकरांची, दिलीप चित्रेंची, अरुण कोलटकरांची आणि नामदेव ढसाळांचीही कविता कविताच वाटत असते.

कविता म्हटले की आपल्या डोळ्यासमोर तिच्या लक्षणांची एक यादी येते. अलंकार, प्रतिमा, प्रतीक, मिथक, आदिबंध आदींचा वापर करणारी छंदोबद्ध, वृत्तबद्ध किंवा मुक्तछंद-मुक्तशैलीत लिहिली गेलेली संहिता आपण कविता म्हणून स्वीकारत असतो. अलीकडच्या काळात सुधीर रसाळ यांनी प्रतिमेला केंद्रीभूत मानून "शब्दांनी घडविल्या गेलेल्या प्रतिमांची सेंद्रिय रचना म्हणजे कविता होय,' अशी एक व्याख्या केली. (कविता आणि प्रतिमा- सुधीर रसाळ) त्यांच्या मते, प्रतिमा हा घटक कवितेला काव्यत्व मिळवून देणारा प्राणभूत घटक आहे. परंतु ही व्याख्या स्वीकारली तर कथनपरतकडे झुकणाऱ्या बहुसंख्य रचना कविता म्हणून स्वीकारता येणार नाहीत. कथाकाव्य, आख्याने, पोवाडे यांसारख्या काव्यप्रकारांत प्रतिमांची संघटना नसते. मग हे काव्यप्रकार कविता म्हणून बाद करायचे काय? तसेच पु. शि. रेगे यांच्या काही कादंबऱ्या, गंगाधर गाडगीळ यांच्या काही कथा किंवा ग्रेस यांचे ललितबंध हे सारेच काव्यात्म आहे असे आपण म्हणतो, पण त्यांना कविता म्हणत नाही. या अंतर्विरोधाचे काय करायचे?

या पार्श्वभूमीवर, प्राचीन संस्कृत साहित्यशास्त्रात वक्रोक्तिजीवितकार आचार्य कुन्तक यांची व्याख्या मूल्यवान आहे. "काव्यमर्मज्ञांना आनंद देणाऱ्या सुंदर (वक्र) कवी-व्यापारयुक्त रचनेतील शब्द आणि अर्थ यांच्या समन्वित रूपाला काव्य म्हणतात.' त्यांच्या मते, वक्रोक्ती हा काव्याचा आत्मा आहे. या ठिकाणी ध्वन्यालोककार आनंदवर्धन यांच्या मते, "ध्वनी हा काव्याचा आत्मा असतो,' हे मत विचारात घेता येते. त्यांच्या मते, शब्दाचे "वाच्य' आणि "प्रतीयमान' असे दोन अर्थ असतात; "प्रतीयमान' अर्थ म्हणजे "ध्वनी'; ध्वनीमुळे भाषिक रचनेला "काव्यत्व' प्राप्त होते. या दोन्ही व्याख्या जर एकत्रितपणे वापरल्या तर आपण डहाके यांच्या व्याख्येकडे वळू शकतो. डहाके लिहितात, "नाद आणि अर्थ असलेल्या शब्दांची सममूल्यतेच्या तत्त्वानुसार केलेली मांडणी असलेल्या ओळींची; छंद, अक्षरगणवृत्त, मात्रावृत्त अथवा मुक्तछंद-मुक्तशैली यांतील लय-तालांत बांधलेली; अलंकार, प्रतिमा, प्रतीक, मिथक, आदिबंध यांच्या उपयोजनाचे अर्थसंपृक्त असलेली; वाच्यार्थ आणि वाच्यार्थातून स्पंदित होणारा व्यंगार्थ असलेली रचना, म्हणजे कविता, असे म्हणता येईल.' (काव्यप्रतीती- वसंत आबाजी डहाके)

या पार्श्वभूमीवर, मिशेल रिफातेरी याने "सेमिऑटिक्‍स ऑफ पोएट्री' या ग्रंथात कवितेच्या लक्षणांची केलेली चर्चा बहुमोल आहे. रिफातेरीच्या मते, अर्थाच्या पातळीवरील वक्रता (Indirection) ही प्रतिरूपणाला (Representation) वा अनुकृतीला (Mimesis) नकार देणारी असते. ती विचलन म्हणजे (Deviation), विरूपण (Distortion) व अर्थनिर्मिती यांनी साधलेली असते. रिफातेरी कवितेचा अर्थ (Meaning) आणि कवितेची अर्थवत्ता (Significance) यांत भेद करतो. (कवितेचा शोध- वसंत पाटणकर)

या पार्श्वभूमीवर आचार्य कुन्तक यांची व्याख्या व रिफातेरी यांनी सांगितलेली लक्षणे हाताशी घेऊन "यान्नीस रीत्सोस' या ग्रीक कवीच्या "डायरीज ऑफ एक्‍झाईल' (वनवासातील रोजनिशी) या प्रसिद्ध कवितासंग्रहातील एक कविता बघूया.

सिगरेटच्या पाकिटांत काही चिठ्ठ्या घेऊन
जोड्यांत खूप काही खरडलेले काही कागद लपवून
डोळ्यांत काही निषिद्ध स्वप्नं घेऊन
(जिथे गाडले गेलेत ते) त्या दगडांखालीच
रात्री, ते एकत्र येतात

नेमके त्याचवेळी
मोठे होत जाते आकाश
मोठे आणि खोल होत जाते आकाश

वाच्यार्थ किंवा काव्यार्थ सांगण्याच्या भानगडीत न पडताही आपण हे बघू शकतो, की एक कैदी तुरुंगातच मारल्या गेलेल्या, त्याच्या स्मृतीतल्या कैद्यांच्या एकत्र येण्याच्या काल्पनिक स्थितीचे वर्णन पहिल्या चार ओळींत करतो आणि नंतरच्या तीन ओळींत आकाशाच्या मोठे आणि खोल होत जाण्याची कल्पना मांडतो. मोजक्‍या शब्दांत कैद्यांचे दुःखं, भोगलेल्या यातना, जीवनातली परात्मता, जगण्याविषयीची आस्था सगळेच लीलया मांडतो. असे करत असताना रीत्सोस माणसाच्या हातातील आशेचा क्षीण धागा सुटू देत नाही.

Also Read

Badlapur School Crime: बदलापूर स्टेशनबाहेर खबरदारी म्हणून पोलिसांचा मोठा बंदोबस्त, इंटरनेट सेवा आजही बंद

२१ ऑगस्ट, २०२४, २:२२ AM

Pune MPSC Agitation: कृषी विभागाच्या विद्यार्थ्यांच्या आंदोलनाला यश, पण काही संघटना अद्याप आंदोलनावर ठाम

२१ ऑगस्ट, २०२४, १:४९ AM

राज्यातील विदारक स्थिती! शाळांमध्ये ना सीसीटीव्ही कॅमेरे ना सखी सावित्री समिती; पोलिस पाटील म्हणतात, समितीबद्दल माहितीच नाही

२१ ऑगस्ट, २०२४, १:४५ AM

Apple And Makhana Smoothie: सकाळची हेल्दी सुरूवात करण्यासाठी बेस्ट आहे अ‍ॅपल-मखाणा स्मुदी, जाणून घ्या रेसिपी

२१ ऑगस्ट, २०२४, २:०५ AM

Latest Maharashtra News Updates : सर्वोच्च न्यायालयाच्या 'त्या' निर्णयाविरोधात देशभरातील विविध संघटनांकडून आज 'भारत बंद'ची हाक

२१ ऑगस्ट, २०२४, २:२७ AM

वाच्यार्थ किंवा काव्यार्थ सांगण्याच्या भानगडीत न पडताही आपण हे बघू शकतो, की एक कैदी तुरुंगातच मारल्या गेलेल्या, त्याच्या स्मृतीतल्या कैद्यांच्या एकत्र येण्याच्या काल्पनिक स्थितीचे वर्णन पहिल्या चार ओळींत करतो आणि नंतरच्या तीन ओळींत आकाशाच्या मोठे आणि खोल होत जाण्याची कल्पना मांडतो. मोजक्‍या शब्दांत कैद्यांचे दुःखं, भोगलेल्या यातना, जीवनातली परात्मता, जगण्याविषयीची आस्था सगळेच लीलया मांडतो. असे करत असताना रीत्सोस माणसाच्या हातातील आशेचा क्षीण धागा सुटू देत नाही.

प्रयत्न हाच देव

प्रयत्न हाच देव 

देव म्हणजे आपल्याला प्राप्त करायचे निश्चित उद्दिष्ट असा अर्थ आपण अन्वयार्थाने घेतला पाहिजे. प्रत्येकाला देव प्राप्त व्हावा त्या दृष्टिकोनातून प्रत्येकाचे प्रयत्न सुरू असतात. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांनी तर देव या संकल्पनेची व्याख्या 'जो देतच राहतो तो देव' तेथे घेव नाही. तर प्रत्येकाला आपला देव प्रयत्नाने साध्य करता येऊ शकतो. 'प्रयत्ने कण रगडीता वाळूचे तेलही गळे' असे म्हटले जाते. त्याचबरोबर संत तुकाराम ही म्हणतात, 'असाध्य ते साध्य करिता सायास नाव त्याचे अभ्यास तुका म्हणे'

तर प्रसिद्ध साहित्यिक ना. सी. फडके म्हणतात 'प्रयास हा प्रतिभेचा प्राणवायू आहे'. प्रयत्न शिवाय आणि कष्टाशिवाय जगामध्ये कुणालाही काही प्राप्त होत नाही. यशाची गाथा बघत असताना प्रयत्न हाच त्यातील महत्त्वाचा गुणधर्म आपणास दिसून येतो. शास्त्रज्ञ, कलावंत, निर्माते, साहित्यिक, उद्योजक, व्यापारी, खेळाडू, अभिनेते सर्वच या सृष्टीतील जीव प्रयत्नानेच यश प्राप्त करून घेऊ शकतो व उच्च पदाला प्राप्त होऊ शकतो. प्रयत्नामध्ये प्रामाणिकता, सत्यता, सातत्य, परिश्रम, सामाजिक उत्तरदायित्व, सामाजिक बांधिलकी, सामूहिकता सामंजस्य, प्रेम भावना आदी बाबी जर आल्या तर हे प्रयत्न देवस्वरूप होतात.

व्यंकटेश माडगूळकर यांचा अल्प परिचय व 'काळ्या तोंडाची' या कथेचा भावार्थ

व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर (जन्म : माडगूळ, ५ एप्रिल १९२७; - २७ ऑगस्ट |२००१) हे मराठी लेखक आणि चित्रकार होते. त्यांनी कथा, कादंबऱ्या, प्रवासवर्णनांसह चित्रपटांसाठी पटकथाही लिहिल्या. व्यंकटेश माडगूळकर यांना शिकारीचा छंद होता.त्यांनी काही पुस्तके त्यांच्या जंगल भ्रमंतीच्या अनुभवांवर लिहिली आहेत.

व्यंकटेश माडगूळकर

जन्म नाव- व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर

जन्म- एप्रिल ५, १९२७

माडगूळ- सांगली जिल्हा

मृत्यू- ऑगस्ट २८, २००१, पुणे

राष्ट्रीयत्व- भारतीय 

कार्यक्षेत्र- लेखन

साहित्य प्रकार- कथा, नाटके, प्रवासवर्णन, अनुवाद, कादंबऱ्या

कार्यकाळ (५ एप्रिल १९२७ – २००१)

विषय- निसर्ग, ललित

प्रसिद्ध साहित्यकृती- बनगरवाडी

वडील- दिगंबर बळवंत माडगूळकर

आई- बनुताई दिगंबर माडगुळकर

अपत्ये- ज्ञानदा नाईक, मोहन

पुरस्कार- साहित्य अकादमी पुरस्कार

व्यंकटेश माडगूळकर यांचा जन्म सांगली जिल्ह्यातील माडगूळचा. औपचारिक शिक्षण मॅट्रिकपर्यंतही झाले नाही. तथापि त्यांनी स्वप्रयत्नाने वाङ्मयाचा व्यासंग केला. इंग्रजी शिकून पाश्चात्त्य साहित्याचेही वाचन केले. मराठी कवी, गीतकार ग.दि. माडगूळकर यांचे हे धाकटे बंधू होत.

व्यंकटेश माडगूळकर हे आकाशवाणीवर ते दीर्घकाळ (१९५५-८५) नोकरीत होते.[१]

आरंभी काही काळ पत्रकारिता केल्यानंतर ते १९५० च्या सुमारास व्यंकटेश माडगूळकर मुंबईस आले आणि मराठी चित्रसृष्टीत पटकथालेखन करू लागले. तत्पूर्वी 'माणदेशी माणसे' (१९४९) हा त्यांचा कथासंग्रह प्रसिद्ध झाला होता. त्यातील व्यक्तिरेखांतून त्यांनी ग्रामीण माणसाचे जे अस्सल आणि जिवंत दर्शन घडविले, ते तोवरच्या मराठी सहित्याला अनोखे होते. अद्भुतता, स्वप्नरंजन, कल्पनारम्यता ह्यांच्या ह्या पकडीतून सुटलेल्या वास्तववादी ग्रामीण साहित्यकृतींचा आरंभ त्यांच्या ह्या कथासंग्रहापासून झाला. त्यानंतर गावाकडच्या गोष्टी (१९५१), हस्ताचा पाऊस (१९५३), सीताराम एकनाथ (१९५१), काळी आई (१९५४), जांभळीचे दिवस (१९५७) ह्यांसारखे त्यांचे कथासंग्रह प्रसिद्ध झाले. त्यांच्या कथांचे अनुवाद डॅनिश, जर्मन, जपानी आणि रशियन अशा विविध जागतिक भाषांत झालेले आहेत.

ग्रामीण कथेप्रमाणेच ग्रामीण कादंबरीच्या संदर्भातही त्यांनी मोलाची कामगिरी बजावली. बनगरवाडी (१९५५), वावटळ (१९६४), पुढचं पाऊल (१९५०), कोवळे दिवस (१९७९), करुणाष्टक (१९८२), आणि सत्तांतर (१९८२), ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या उल्लेखनीय आहेत.

व्यंकटेश माडगूळकर हे १९४२ च्या स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी झाले होते. 'कोवळे दिवस' ह्या कादंबरीत अशाच एका कोवळया स्वातंत्र्यसैनिकाचे अनुभव आहेत.

'पुढचं पाऊल' ही त्यांच्याच एका कथेवरून त्यांनी लिहिलेली कादंबरी. एका दलित कलावंताच्या जीवनावरील ह्या कादंबरीत त्याच्यावरील अन्याय त्याबद्दची त्याची चीड आणि पुढचे पाऊल टाकून प्रगतीचा मार्ग शोधण्याची दलित मनाची धडपड दाखाविली आहे.

व्यंकटेश माडगूळकरांनी नाटकेही लिहिली, 'तू वेडा कुंभार', 'सती', 'पति गेले गं काठेवाडी' ही त्यातील काही विशेष उल्लेखनीय होत. 'कुनाचा कुनाला मेळ न्हाई' आणि 'बिनबियांचे झाड' ही त्यांनी लिहिलेली लोकनाट्येही गाजली.

'प्रवास एक लेखकाचा' हे व्यंकटेश माडगूळकरांचे आत्मचरित्र आहे.

व्यंकटेश माडगूळकर यांच्या ४१ पुस्तकांचे पुण्यातील मेहता प्रकाशनकडून १८ मे २०१२ रोजी नव्याने प्रकाशन झाले.

व्यंकटेश माडगूळकरांचे प्रकाशित साहित्य

संपादन

अशी माणसं अशी साहसं (ललित)

उंबरठा (कथासंग्रह)

ओझं (कथासंग्रह)

करुणाष्टक (कादंबरी)

काळी आई (कथासंग्रह)

कुनाचा कुनाला मेळ नाही (लोकनाट्य)

कोवळे दिवस (कादंबरी)

गावाकडच्या गोष्टी (कथासंग्रह)

गोष्टी घराकडील (कथासंग्रह)

चरित्ररंग

चित्रकथी

चित्रे आणि चरित्रे (ललित)

जंगलातील दिवस

जनावनातली रेखाटणें

जांभळाचे दिवस (कथासंग्रह)

डोहातील सावल्या

तू वेडा कुंभार (नाटक)

नागझिरा

पति गेले गं काठेवाडी (नाटक)

परवचा

पांढरी मेंढरे, हिरवी कुरणे (प्रवासवर्णन)

पांढऱ्यावर काळे (कथासंग्रह)

पारितोषिक (कथासंग्रह)

पुढचं पाऊल (कादंबरी)

प्रवास एक लेखकाचा (आत्मचरित्र)

माणदेशी माणसे (व्यक्तिचित्रणे) - रिचर्ड लुवेसिनच्या 'हाऊ ग्रीन वॉज माय व्हॅली' यावरून 'माणदेशी माणसे'ची कल्पना सुचली. [२]

मी आणि माझा बाप

बनगरवाडी (कादंबरी) - याचे कथानक त्यांना 'पिपल ऑफ द डियर' या कादंबरीवरून सुचले. [२]

बाजार

बिकट वाट वहिवाट

बिनबियांचे झाड (लोकनाट्य)

रानमेवा

वाघाच्या मागावर

वाटा (कथासंग्रह)

वारी

वावटळ (कादंबरी) :

वाळूचा किल्ला

व्यंकटेश माडगूळकर यांची कथा : माणदेशी व्यक्ती व गावाकडचे किस्से, आत्मवृत्तपर व त्याचबरोबर स्वतःच्या लेखनावरील, निसर्गपर व जनावरांसंबंधीच्या, शिकारीच्या, शेतकऱ्याच्या, भुताखेताच्या, तमासगिरांच्या, स्त्रीजीवनावर, शहरी समस्येच्या - अशा सर्व धर्तीच्या निवडक २५ कथांचा संग्रह (संपादक - अरविंद गोखले)

सती (नाटक)

सत्तांतर (कादंबरी)

सरवा

सीताराम एकनाथ (कथासंग्रह)

सुमीता

हस्ताचा पाऊस (कथासंग्रह)

व्यंकटेश माडगूळकर यांच्यावर लिहिलेली पुस्तके आणि लेख

पटकथा

संपादन

जशास तसे (कथा- १९५१)

पुढचं पाऊल (कथा-१९५०)

रंगपंचमी (पटकथा, संवाद-१९६१)

वंशाचा दिवा (कथा-१९५०)

सांगत्ये ऐका (पटकथा-संवाद-१९५९)

गौरव- व्यंकटेश माडगूळकरांच्या अनेक पुस्तकांना महाराष्ट्र राज्य सरकारचे पुरस्कार लाभले. त्यांत 'गावाकडील गोष्टी', 'काळी आई' ह्यांसारखे कथासंग्रह, 'बनगरवाडी' ही कादंबरी आणि 'सती' ही नाट्यकृती ह्यांचा अंतर्भाव होतो.

साहित्य अकादमी पुरस्कार १९८३ - 'सत्तांतर' साठी

जनस्थान पुरस्कार