कुसुमाग्रज
परिचय - विष्णू वामन शिरवाडकर (१९१२-१९९९)
'कुसुमाग्रज' या टोपणनावाने काव्यलेखन. मराठी साहित्यातील सुप्रसिद्ध लेखक, कविता, कथा, कादंबरी, नाटक इ. वाङ्मयप्रकारांतून विपुल लेखन. 'जीवनलहरी', 'विशाखा', 'किनारा', 'समीधा', 'मेघदूत', 'मराठी माती', 'स्वगत', 'हिमरेषा', 'वादळवेल', 'मुक्तायन' इ. कवितासंग्रह प्रसिद्ध. 'दुसरा पेशवा', 'कौंतेय', 'ययाति आणि देवयानी', 'वीज म्हणाली धरतीला', 'नटसम्राट' इ. नाटकांचे लेखन त्यांनी केले आहे. 'जान्हवी', 'वैष्णव', 'कल्पनेच्या तीरावर' या कादंबऱ्या प्रकाशित. 'फुलवाती', 'सतारीचे बोल आणि इतर कथा', 'काही वृद्ध काही तरुण' हे कथासंग्रह त्यांच्या नावावर आहेत. 'शेक्सपिअरच्या शोधात' हा समीक्षाग्रंथ प्रसिद्ध.
'नटसम्राट' हे ज्ञानपीठ व साहित्य अकादमी पुरस्कारप्राप्त नाटक. इ. स. १९६४ साली मडगाव येथे पार पडलेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषविले आहे. स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, मानवता या लोकशाही मूल्यांचा पुरस्कार, आशावादातून आलेली भव्योदात्तता, क्रांतिवादी दृष्टिकोन, निसर्ग व प्रेमभावनांचा तरल काव्यात्म आविष्कार, ओजस्वी प्रतिमायुक्त भाषाशैली इ. त्यांची लेखनवैशिष्ट्ये आहेत.
कुसुमाग्रजांची ही अत्यंत गाजलेली कविता असून यामधून प्रेमानुभूतीचा उत्कट भावाविष्कार झालेला दिसून येतो. या कवितेतून आलेल्या सुंदर निसर्गप्रतिमांमुळे आशय अधिक भावस्पर्शी आणि लालित्यपूर्ण झाला आहे.
स्नेहहीन ज्योतीपरी
मंद होई शुक्रतारा काळ्या मेघखंडास त्या
किनारती निळ्या धारा.
स्वप्नासम एक एक तारा विरे आकाशात खिरे रात्र कणकण
प्रकाशाच्या सागरात
काढ सखे, गळ्यातील तुझे चांदण्याचे हात क्षितिजाच्या पलिकडे उभे दिवसाचे दूत.
रातपाखरांचा आर्त नाद नच कानी पडे संपवुनी भावगीत झोपलेले रातकिडे.
पहाटचे गार वारे चोरट्याने जगावर येती, पाय वाजतात वाळलेल्या पानांवर.
शान्ति आणि विषण्णता दाटलेली दिशांतुन गजबज गर्जवील जग घटकेने दोन !
जमू लागलेले दंव गवताच्या पातीवर भासते तू तारकांच्या आसवांनी ओलसर.
काढ सखे, गळ्यातील तुझे चांदण्याचे हात क्षितिजाच्या पलिकडे उभे दिवसाचे दूत
प्राजक्ताच्या पावलाशी पडे दूर पुष्प-रास वाऱ्यावर वाहती हे त्याचे दाटलेले श्वास
目
ध्येय, प्रेम, आशा यांची होतसे का कधी पूर्ती वेड्यापरी पूजतो या आम्ही भंगणाऱ्या मूर्ती
खळ्यामध्ये बांधलेले बैल होवोनिया जागे गळ्यांतील घुंगुरांचा नाद कानी येऊ लागे.
आकृतींना दूरच्या त्या येऊ लागे रूप-रंग हालचाल कुजबूज होऊ लागे जागोजाग.
काढ सखे, गळ्यातील तुझे चांदण्याचे हात क्षितिजाच्या पलिकडे उभे दिवसाचे दूत.
होते म्हणू स्वप्न एक एक रात्र पाहिलेले होते म्हणू वेड एक एक रात्र राहिलेले.
प्रकाशाच्या पावलांची चाहूल ये कानावर ध्वज त्याचे कनकाचे लागतील गडावर.
ओततील आग जगी दूत त्याचे लक्षावधी उजेडात दिसू वेडे आणि ठरू अपराधी.
खालील अर्थ ओळी-ओळीने आणि प्रसंगानुसार स्पष्ट केला आहे, जेणेकरून कवितेचा भाव, प्रतीक आणि तत्त्वज्ञान पूर्णपणे समजावे:
कवितेचा सविस्तर अर्थ
“स्नेहहीन ज्योतीपरी
मंद होई शुक्रतारा काळ्या मेघखंडास त्या
किनारती निळ्या धारा.”
शुक्रतारा जो प्रेम, आशा आणि पहाटेचे प्रतीक असतो, तो आता मंद पडतोय — जणू प्रेमहीन ज्योती सारखा. काळे मेघ आकाशात पसरत आहेत आणि क्षितिजावर निळसर सावल्या दिसत आहेत.
जीवनात आशा मंदावत असल्याचा संकेत.
“स्वप्नासम एक एक तारा विरे आकाशात
खिरे रात्र कणकण प्रकाशाच्या सागरात”
आकाशातील तारे, म्हणजे स्वप्ने, एकेक करून विरतात. रात्रीचे साम्राज्य हळूहळू संपते आणि प्रकाशाचा सागर (पहाट) पसरत जातो.
स्वप्नांचा काळ संपत चालला, वास्तव समोर येत आहे.
“काढ सखे, गळ्यातील तुझे चांदण्याचे हात
क्षितिजाच्या पलीकडे उभे दिवसाचे दूत.”
कवी प्रिय व्यक्तीस (किंवा स्वप्नांना) म्हणतो —
तू तुझे चांदण्यासारखे कोमल हात माझ्या गळ्यातून काढ. पहाट आली आहे; दिवसाचे दूत उभे आहेत.
स्वप्नातून उठून वास्तवाकडे फिरावे लागणार आहे.
“रातपाखरांचा आर्त नाद... झोपलेले रातकिडे”
रात्रीचे पक्षी व्याकुळ होऊन बोलत आहेत. रातकिडे झोपलेले आहेत.
दुःख, शांतता, रात्रीचे रहस्य संपत आहे.
“पहाटचे गार वारे... वाळलेल्या पानांवर”
पहाटेची थंड हवा जगावर येत आहे; वाळलेली पानं खडखडत आहेत.
प्रकृती उठू लागली, जीवन जागृत होतंय.
“शांति आणि विषण्णता दाटलेली... जग घटकेने दोन!”
पहाट क्षणी शांतीही आहे आणि विषण्णतेची धुकाही. पण आता जग जागृत होऊन गजबजणारच.
शांत अंतर्मनातून वास्तवाची धडपड सुरू होणार.
“जमू लागलेले दंव... तारकांच्या आसवांनी ओलसर.”
गवतावर दव येत आहे; ते जणू ताऱ्यांचे अश्रू आहेत.
स्वप्नांचे अवशेष — कोमल पण अस्थिर.
“प्राजक्ताच्या पावलाशी... त्याचे दाटलेले श्वास”
प्राजक्ताची फुले झडून पडली आहेत; ते जणू पहाटेच्या वाऱ्याच्या थकलेल्या श्वासासारखे.
सौंदर्य, नाजूकता आणि क्षणभंगुरता.
“ध्येय, प्रेम, आशा... भंगणाऱ्या मूर्ती”
ध्येय, प्रेम आणि आशा — यांची पूर्ती कधी होते? आपण त्यांना वेड्यासारखे पूजतो, जरी ती तुटतात.
जीवनातील अपेक्षा अनेकदा तुटतात, तरीही आपण त्यांना धरून राहतो.
“खळ्यामध्ये बांधलेले बैल... घुंगुरांचा नाद”
बैल गळ्यात घंटा घेऊन जागे होतात.
श्रमाचे जीवन पुन्हा सुरू होते — कर्तव्याची हाक.
“आकृतींना दूरच्या त्या... जागोजाग.”
दूरवर माणसे हलू लागतात, आवाज ऐकू येतो.
जग चालू होते.
“होते म्हणू स्वप्न... वेड एक एक रात्र राहिलेले.”
रात्रभर पाहिलेली स्वप्ने आता सांगता येणार नाहीत. ती फक्त वेडेपणा होते असेच म्हणावे लागेल.
जीवन स्वप्नांना न्याय देत नाही; समाज स्वप्नाळू माणसाला वेडा म्हणतो.
“प्रकाशाच्या पावलांची चाहूल... ध्वज त्याचे कनकाचे”
पहाटेच्या पावलांचा आवाज — दिवसाचे आगमन, तेजस्वी आणि कर्तव्याची घोषणा करणारा.
सत्य, कर्म, कृती — प्रकाशाचा अधिराज्य.
“ओततील आग जगी दूत त्याचे... दिसू वेडे आणि ठरू अपराधी.”
प्रकाशाचे दूत (वास्तव, समाज, नियम) जगभर प्रकाश पसरवतील. पण ज्यांची स्वप्ने, भावना आणि संवेदना वेगळ्या — त्यांना समाज वेडे किंवा अपराधी ठरवेल.
समाज कठोर असतो; स्वप्नाळू आणि भावनाशीलाला तो कधी कधी दोषी ठरवतो.
थोडक्यात सार
रात्र पहाट दिवस
स्वप्ने, प्रेम, कोमलता, शांत दुःख जागरण, आशा-निराशेची गुंतागुंत वास्तव, कर्तव्य, समाजाचा कठोर न्याय
ही कविता सांगते—
> स्वप्न सुंदर असतात, भावना पवित्र असतात;
पण पहाट झाली की जगाला फक्त कर्म आणि कर्तव्य दिसते.
स्वप्नाळू माणूस तेव्हा जगासाठी वेडा ठरतो.
कवितेचा मुख्य संदेश
स्वप्ने आणि वास्तव यांचा संघर्ष हा जीवनाचा नियम.
प्रेम-आशा-ध्येय सुंदर पण पूर्णत्व क्वचितच.
पहाट नवीन शक्ती देते पण स्वप्नांचा नाशही करते.
समाज संवेदनशील, स्वप्नाळू माणसाला अनेकदा गैरसमजतो.
ही कविता गहन प्रतीकांनी भरलेली, भावनांनी नटलेली आणि रूपक व प्रतिमांनी साकारलेली आहे. संध्याकाळ—मध्यरात्र—पहाट—दिवस या संक्रमणातून मानवी जीवनातील स्वप्न, संघर्ष, आशा आणि कटू सत्य यांचा शोध ही कविता घेते. चला तिचे सविस्तर रसग्रहण करूया.
१. स्थळ–काल आणि भावभूमी
कवितेची पार्श्वभूमी रात्र संपून पहाट होण्याची. संध्याकाळच्या मंद होत जाणाऱ्या तेजापासून रात्रीच्या शांततेतून पहाटेच्या नवा प्रकाशाकडे जाणारी यात्रा यात आहे. हे संक्रमण मनोभावनेचा प्रवास देखील बनते.
रात्र → स्वप्ने, वेदना, विषण्णता
पहाट → आशा, जागृती, वास्तवाचा आरंभ
२. स्वर आणि भावछटा
कवितेत भावनिक उतार–चढाव दिसतात:
विषण्णता – “स्नेहहीन ज्योतीपरी”, “शान्ति आणि विषण्णता”
स्वप्नमयता – “स्वप्नासम एक एक तारा”
आकांक्षा आणि प्रेम – “काढ सखे, गळ्यातील तुझे चांदण्याचे हात”
तत्त्वज्ञान – “ध्येय, प्रेम, आशा यांची होतसे का कधी पूर्ती”
निराशा आणि जाणीव – “दिसू वेडे आणि ठरू अपराधी”
३. प्रतीकांच्या माध्यमातून अर्थ
प्रतिमा/प्रतीक आशय
शुक्रतारा आस, प्रेम, पहाटेची चाहूल
तारे स्वप्ने, नाजूक आशा
चांदण्याचे हात प्रेमाचा स्पर्श, भावबंध
रातकिडे, रातपाखरे दुःख, रात्रीची मौन व भावलहर
दंव, प्राजक्त नाजूक सौंदर्य, क्षणभंगुरता
बैल श्रम, जीवनातील बंधन व कर्तव्य
दिवसाचे दूत, प्रकाश कठोर वास्तव, सत्य, कार्याची सुरूवात
ध्वज त्याचे विजयाचे प्रतीक पण कठोर न्यायही
ही प्रतिमारचना अत्यंत काव्यात्म आहे. रात्रीचे सौंदर्य, मानवाचे अंतर्गत भावविश्व व पहाटेचा वास्तवाचा प्रकाश यांची सांगड येथे आहे.
४. मुख्य तत्त्वविचार
कवितेत जीवनाचे गूढ तत्त्वज्ञान आहे:
स्वप्ने सुंदर असतात परंतु क्षणभंगुर
प्रेम–ध्येय–आशा सर्वांसाठी पूर्त नाही
पहाट म्हणजे सत्याचा प्रकाश; त्यात काहीजण हरवतात तर काही दृढपणे उभे राहतात
समाजाचे नियम व प्रकाशाच्या कठोर दृष्टीने अनेक “वेडे” ठरतात
इथे कवी सांगतो की समाज नेहमीच स्वप्नाळू किंवा भावनिक माणसाला समजून घेत नाही — एकदा वास्तव उजाडले की त्याचे स्वप्नाळेपण अपराध ठरते.
५. काव्यगुण
रस — शृंगार (विरह), करुण, शांतरस
अलंकार — रुपक, अनुप्रास (“काढ सखे, गळ्यातील तुझे चांदण्याचे हात”), प्रतिमा
छंद — मुक्तछंद, पण शाब्दिक प्रवाह आणि लय टिकलेली
भाषा — संवेदनशील, संथ, सूचक, काव्यगर्भ
६. कवीचे उद्दिष्ट
ही कविता तत्त्वसूचक आहे. कवी मानवी भावविश्वातील चढउतार, स्वप्नांची कोमलता आणि पहाटेच्या कठोर वास्तवाची तुलना करतो. जीवन हे स्वप्न आणि सत्य यांच्यातील प्रवास आहे; भावविश्वातून समाजाच्या परीक्षेत उतरावे लागते — हा कवीचा मूल संदेश.
निष्कर्ष
ही कविता म्हणजे—
रात्रीच्या शांत सौंदर्याचा,
मानवी स्वप्नांच्या नाजुकतेचा,
आणि पहाटेच्या कठोर वास्तवाचा
अधिभौतिक काव्यप्रवास.
ती माणसाच्या अंतर्मनातील संघर्ष, अपेक्षा, आणि तुटलेल्या स्वप्नांनंतरही जपलेली पहाटेची आशा व्यक्त करते.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा