बालकवी यांच्या फुलराणी कवितेचा भावार्थ

बालकवी यांच्या फुलराणी कवितेचा भावार्थ

परिचय - त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे (१८९०-१९१८)

ते निसर्गकवी म्हणून ओळखले जातात. १९०७मध्ये जळगावात पहिले कविसंमेलन झाले. या संमेलनाचे अध्यक्ष डॉ. कान्होबा रणछोडदास कीर्तिकर यांनी बालकवींच्या सभाधीटपणाला बघून 'बालकवी' ही उपाधी दिली.

त्यांच्या बहुतेक कवितांमध्ये निसर्ग मध्यवर्ती असला तरी निसर्गसौंदर्याचे वर्णन हा त्यांच्या कवितांचा हेतू नाही. निसर्गातील विविध दृश्यांमध्ये त्यांना मानवी भावना दिसतात, म्हणजे हे निसर्गाचे मानवीकरण नाही तर निसर्गाशी तादात्म्य पावलेल्या कविमनाचा तो सहजोद्वार आहे. प्रेमाचे स्वरूप, बालवृत्ती, उदासीन प्रतिमासृष्टी, निसर्गाशी तादात्म्य, मानवी भावनांची गुंतवणूक, मानवी जीवनाच्या अपूर्णतेची जाणीव हे त्यांच्या काव्याचे विशेष दिसून येतात.

प्रस्तुत कविता त्यांच्या फुलराणी या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

प्रस्तुत कवितेत बालकवीने निसर्गसौंदर्याचे सुंदर शब्दशिल्प निर्माण केले आहे. रविकरण आणि फुलराणी यांच्या मनोरम प्रेमाविष्काराचे चित्र वाचकांसमोर विविध भाववृत्तीसह उभे केले आहे. या कवितेतून आलेले निसर्गसौंदर्य वाचकांचे लक्ष वेधून घेणारे आहे.

हिरवे हिरवे गार गालिचे हरित तृणाच्या मखमालींचे;

त्या सुंदर मखमालीवरतीं फुलराणी ही खेळत होती.

गोड निळ्या वातावरणांत व्याज मनें होती डोलत;

प्रणयचंचला त्या भ्रूलीला अवगत नव्हत्या कुमारिकेला.

आईच्या मांडीवर बसुनी झोंके घ्यावे, गावीं गाणीं;

याहुनि ठावें काय तियेला--साध्या भोळ्या फुलराणीला ?

पुरा विनोदी संध्यावात डोलडोलवी हिरवें शेत;

तोच एकदां हांसत आला चुंबून म्हणे फुलराणीला--

"छानी माझी सोनुकली ती कुणाकडे ग पाहत होती?

कोण बरें त्या संध्येंतून - हळुच पाहतें डोकावून ?

तो रविकर का गोजिरवाणा आवडला अमुच्या राणींना?"

लाजलाजली या वचनांनीं साधी भोळी ती फुलराणी !

आंदोलीं संध्येच्या बसुनी त्या रजनीचे नेत्र विलोल झोंके झोंके घेते रजनी; नभीं चमकती ते ग्रहगोल !

जादूटोणा त्यांनीं केला निजलीं शेतें; निजलें रान चैन पडेना फुलराणीला; निजले प्राणी थोरलहान.

अजून जागी फुलराणी ही आज कशी ताळ्यावर नाहीं?

लागेना डोळ्याशीं डोळा काय जाहलें फुलराणीला ?

या कुंजांतुन, त्या कुंजांतुन मध्यरात्रिच्या निवांत समयीं इवल्याशा या दिवठ्या लावुन, खेळ खेळते वनदेवी ही.

त्या देवीला ओव्या सुंदर झुलुनि राहिलें सगळे रान प्रणयचिंतनीं विलीनवृत्ति डुलतां डुलतां गुंग होउनी निर्झर गातो; त्या तालावर -स्वप्नसंगमर्मी दंग होउन ! कुमारिका ही डोलत होती; स्वप्नें पाही मग फुलराणी

"कुणी कुणाला आकाशांत हळुच मागुनी आलें कोण प्रणयगायनें होतें गात; कुणी कुणा दे चुंबनदान !"

प्रणयखेळ हे पाहुनि चित्तीं तों व्योमींच्या प्रेमदेवता विरहार्ता फुलराणी होती; वाऱ्यावरतीं फिरतां फिरतां हळूच आल्या उतरुन खालीं- फुलराणीसह करण्या केली, परस्परांना खुणवुनि नयनीं त्या वदल्या ही अमुची राणी !

स्वर्भूमीचा जुळवित हात नाचनाचतो प्रभातवात; खेळुनि दमल्या त्या ग्रहमाला हळुहळु लागति लपावयाला आकाशींची गभीर शांती मंदमंद ये अवनीवरतीं;

विरूं लागलें संशयजाल संपत ये विरहाचा काल.

शुभ्र धुक्याचें वस्त्र लेवुनी स्वप्नसंगमीं रंगत होती हर्षनिर्भरा नटली अवनी; तरीहि अजुनी फुलराणी ती !

तेजोमय नव मंडप केला जिकडेतिकडे उधळित मोतीं लाल सुवर्णी झगे घालुनी कुणीं बांधिला गुलाबि फेटा आकाशीं चंडोल चालला हें थाटाचें लग्न कुणाचें ! लख्ख पांढरा दहा दिशांला, दिव्य वऱ्हाडी गगनीं येती; हांसत हांसत आले कोणी; झकमकणारा सुंदर मोठा ! हा वानिश्चय करावयाला; साध्या भोळ्या फुलराणीचें !

गाउं लागले मंगलपाठ, वाजवि सनई मारुतराणा नाचुं लागले भारद्वाज, नवरदेव सोनेरी रविकर लग्न लागतें! सावध सारे! दंवमय हा अंतःपट फिटला सृष्टीचे गाणारे भाट, कोकिळ घे तानांवर ताना ! वाजविती निर्झर पखवाज, नवरी ही फुलराणी सुंदर ! सावध पक्षी! सावध वारे ! भेटे रविकर फुलराणीला !

वधूवरांना दिव्य रवांनीं- कुर्णी गाइलीं मंगल गाणीं; त्यांत कुणीसें गुंफित होतें परस्परांचें प्रेम! अहा तें! आणिक तेथिल वनदेवीही दिव्य आपुल्या उच्छ्वासांहीं लिहीत होत्या वातावरणीं- फुलराणीची गोड कहाणी! गुंगतगुंगत कवि त्या ठायीं स्फूर्तीसह विहराया जाई; त्यानें तर अभिषेकच केला नवगीतांनीं फुलराणीला !

प्रस्तुत कवितेचा भावार्थ

ही कविता निर्मळ, बालसुलभ, नैसर्गिक फुलराणीच्या भावविश्वाला एका अद्भुत, स्वप्नमय, अलंकारिक रूपात रंगवते. संपूर्ण कविता ही फुलराणी (निसर्गसुंदरी/कुमारी/फुलाचे प्रतीक) आणि रविकर (सूर्यकिरण/पुरुष सौंदर्याचे प्रतीक) यांच्या प्रणयी लीलांचा रूपकात्मक प्रवास आहे.

मुख्य भावार्थ

१. निरागस कुमारिकेचे बालसुलभ जग

कवितेच्या आरंभी फुलराणी हिरव्यागार गालिच्यावर मुक्तपणे खेळते. तिच्या भोवती निसर्गाचे सौंदर्य — गार वारा, निळे आकाश, हिरवी शेतं — हे सर्व तिला केवळ आनंद देणारे आहे.

तिला प्रणय म्हणजे काय? प्रेमाची चाहूल? — काहीच माहीत नाही.

आईच्या मांडीवर बसणे, गावची गाणी गाणे — हाच तिचा संसार.

२. संध्याकाळी निसर्गाची खेळकर छेडछाड

संध्यावात झुलताना रविकर (सूर्यकिरणांचा तरुण-पुरुषरूप) फुलराणीला हसत विचारतो—

“तू कुणाकडे पाहत होतीस? तुला कोण आवडलं?”

या खेळकर छेडीने निरागस फुलराणी लाजून जाते.

निसर्ग प्रेमाचे संकेत देऊ लागतो.

३. रात्र येते — स्वप्नांचे विश्व उघडते

रात्र शांत होते. शेतं-रानं निजतात. परंतु फुलराणी मात्र झोपत नाही —

तिच्या अंतर्मनात नवीन, अनोळखी भावना जाग्या होतात.

वनदेवी, ग्रहगोल, निर्झर—सर्व निसर्गदेवता जागृत होतात.

त्या सर्वांच्या तालावर फुलराणीची प्रणयस्वप्नं सुरू होतात.

४. प्रेमाची पहिली चाहूल

ती स्वप्नात पाहते—

आकाशात कुणी कुणाला हळूच चुंबन देत आहे, कुणी गात आहे, कुणी प्रेम सुचवते आहे.

यानं तिच्या चित्तात प्रेमाची पहिली झुळूक येते.

फुलराणी विरहात जाते, आतून बेचैन होते.

५. देवतांची उतरण आणि स्वप्न-संगम

निसर्गदेवता स्वर्गातून खाली उतरतात आणि फुलराणीशी डोळ्यांनी संवाद करतात.

त्या तिला सांगतात—

“तू आमची राणी आहेस. आता तुझे स्वप्न सत्यात उतरणार आहे.”

तिच्या भावना परिपूर्ण होतात.

रात्र संपण्याआधीच "प्रणयाचा संगम" घडणार आहे, असे संकेत मिळतात.

६. प्रभात — सुवर्णसोहळा

प्रभात येतो, आणि संपूर्ण सृष्टी सुवर्णमंडपासारखी सजते.

मोती उधळतात, लाल-सोन्याचे झगे, गुलाबी फेटे —

निसर्गात जणू एक भव्य विवाहसोहळा भरून राहतो.

७. विवाह — सूर्यकिरण आणि फुलराणीचा मिलाप

सनई, पखवाज, कोकिळेचे तान, भारद्वाजांचे नर्तन—

सगळं सांगतंय :

“लग्न लागलं!”

नवरदेव—सोनेरी रविकर

नवरी—सुंदर फुलराणी

शेवटी संपूर्ण निसर्ग सावध होऊन म्हणतो—

“आता भेटणार आहे रविकर आणि फुलराणी!”

या मिलनाने निसर्गातील विरह संपतो आणि पूर्णत्व लाभते.

एकूण सार

कवितेतून निसर्गातील दोन शक्ती—

फूल (कोमलता, स्त्रीत्व, शुद्धता) आणि

सूर्यकिरण (ऊर्जा, पुरुषत्व, उब)

यांच्या प्रथम, निरागस, स्वप्नमय प्रेमाचा संगम दाखवला आहे.

ही कविता म्हणजे प्रकृतीत घडणाऱ्या पहाटेच्या अद्भुत मिलनाची काव्यमय कथा आहे—

जिथे रात्र म्हणजे विरह, आणि सूर्योदय म्हणजे विवाहसोहळा.