परिचय - प्रज्ञा दया पवार (जन्म १९६६)
समकालीन मराठी साहित्यविश्वामधील अत्यंत महत्त्वाच्या कवयित्री व लेखिका. ज्ञानसाधना महाविद्यालय, ठाणे येथून मराठी विषयाच्या प्राध्यापिका म्हणून सेवानिवृत्त. दलित साहित्याच्या तिसऱ्या पिढीतील महत्त्वाच्या कवयित्री म्हणून त्यांची ओळख आहे.
'अंतस्थ', 'उत्कट जीवघेण्या धगीवर', 'मी भिडवू पाहतेय समग्राशी डोळा' हे त्यांचे चर्चित कवितासंग्रह असून त्यांच्या कवितांमधून दलित समाजातील अन्याय, शोषण, गुलामी याविरुद्धचा जोरदार आवाज उमटतो.
'केंद्र आणि परीघ' हा लेखसंग्रह आणि 'धादांत खैरलांजी' हे त्यांचे नाटक प्रसिद्ध आहे. 'मी भयंकराच्या दरवाज्यात उभा आहे' हे नामदेव ढसाळ यांच्या निवडक कवितांचे महत्त्वपूर्ण संपादनही त्यांनी सतीश काळसेकरांसोबत केले आहे. 'परिवर्तनाचा वाटसरू' या पत्रिकेचे संपादन त्यांनी केले आहे. महाराष्ट्र फाऊंडेशन पुरस्कारासह अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित.
प्रस्तुत कवितेतून त्यांनी सावित्रीबाई फुले यांच्या क्रांतिकारक विचार आणि कार्याचे मोल उलगडून दाखवले आहे. प्रस्तुत कविता
मी भिडवू पाहतेय समग्राशी डोळा कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.
म्हटलं तर तू तद्दन पारंपरिक म्हटलं तर संपूर्ण अ-पारंपरिक किंबहुना, अशी एकास एकसुद्धा नसावीस तू सीमान्तीकरण झालेली
तू करून टाकलंस सरळसोट एकाच रेषेवरून चालणाऱ्या रचिताला पार उलटं-पालटं मम् न करणाऱ्या
तुझ्या हातात
महाकाव्याचं कोणतं पान आलं अंतःसूत्र बदलून सावली नव्हतीसच तू त्याची थेट तुझी स्वतंत्र त्वचा मज्जारज्जूही तुझेच
छोटा मेंदू-मोठा मेंदू
हृदयातून स्पंदणारं रक्तही तुझंच
गृहितकाची नस बदलून
हे असं सलगतेत अलग अलगतेत सलग तन्मय-एकमय पारदर्शकता
त्याच्या-तुझ्या नात्यातली
जीव ओवाळून टाकावा असा दखलपात्र पुरुष अथपासून इतिपर्यंत फक्त माणूसच असलेला माणूस अन् तू कोण? पहिली ठिणगी विद्रोहाची ! बाईच्या थडथडत्या काळजातली... खाजगी, सार्वजनिक, भौतिकाची कप्पेबंद सोय
तू नाकारलीस प्रतिसृष्टी
भाकरी थापता थापता तुला ऐकू आलं अराजक भाकरी थापता थापता तुला आला अक्षरांचा वास कच्कन दाताखाली खडा यावा न् बिघडून जावी सगळी आतली चव तशी तू जाणलीस उत्पत्ती-स्थिती पार बिघडून गेलेली
ही कविता सावित्रीबाई फुले या विद्रोही स्त्रीचं रूप, तिची अंतःप्रेरणा, तिचं व्यक्तित्व आणि तिच्या जाणीवेची क्रांती याचं काव्यात्म चित्र आहे. कवयित्री प्रज्ञा पवार स्त्रीला फक्त पारंपरिक किंवा फक्त आधुनिक म्हणून नाही — तर सर्व चौकटी मोडणारी, स्वतःचं स्वतंत्र विश्व रचणारी चेतना म्हणून पाहते.
खाली ओळींच्या अर्थासह सविस्तर भावार्थ :
भावार्थ
कवितेतील स्त्री सावित्रीबाई फुले ही नियमांना न जुमानणारी, चौकटींना न बांधली जाणारी आहे.
लोक तिला पारंपरिक म्हणतील तर ती पारंपरिकही आहे, आणि म्हणतील तर ती पूर्ण अपारंपरिक.
ती कोणा एकाच साच्यात बसत नाही — ती स्वतःचीच व्याख्या आहे.
ती समाजाने आखलेल्या एका सरळ रेषेला उलटं-पालटं करून टाकते — म्हणजेच एकमार्गी स्त्रीची कल्पना धुळीस मिळवते.
"तू सावली नाहीस — तू स्वतःचं अस्तित्व आहेस"
कवयित्री सांगते:
तू कोणाची सावली नाहीस,
तू कोणाची पूरक नाहीस,
तेज तुझं, शरीर तुझं, रक्त-मन-मज्जारज्जू तुझंच.
स्त्री स्वतःचं स्वतंत्र शारीरिक, मानसिक, भावनिक अस्तित्व असल्याचा हा जोरदार उच्चार आहे.
नात्यातील पारदर्शकता
"सलगतेत अलग, अलगतेत सलग" —
तू नात्यात आहेस पण तुझी वेगळी ओळख गमावून नाही,
आणि वेगळी असूनही नात्यातली ऊब टिकवून.
ही प्रगल्भ, स्वाभिमानी नात्याची व्याख्या आहे.
पुरुषाची नव्या नजरेने ओळख
कवितेतला पुरुष हा
फक्त पती/प्रियकर नाही —
तो आधी माणूस आहे, संवेदनशील आहे.
नात्यात स्पर्धा नाही, सत्ता नाही —
समानता आहे.
स्त्री – पहिली विद्रोही ठिणगी
"तू कोण?
विद्रोहाची पहिली ठिणगी!"
ही ओळ स्त्रीला इतिहासातील पहिली प्रश्न विचारणारी ताकद बनवते.
तिच्या काळजातील क्रांती —
भीतीवर मात करणारी, आवाज उठवणारी.
"प्रतिसृष्टी" नाकारणे
स्त्रीला समाजाने दिलेली पारंपरिक उत्तरदायित्वांची परंपरा —
घर, स्वयंपाक, बंधने — त्या सगळ्याला ती डोळ्यांत डोळे घालून प्रश्न करते.
ती नुसती घर उभारत नाही —
नव्या विचारांची सृष्टी करते.
भाकरी आणि अक्षर यांचं रूपक
भाकरी थापणारी स्त्री — श्रम, दैनंदिन वास्तव
अक्षरांचा वास — जाणीव, विद्रोह, ज्ञान
ती हातात भाकरी थापते, पण मनात विचार शिजत असतात.
कष्टातूनच तिची बौद्धिक क्रांती जन्मते.
अंतिम आशय
स्त्रीने पुरुषप्रधान समाजाची चवच बिघडवली.
जशी भाकरीत खडा आल्यावर सगळं आतून हलतं —
तसं तिच्या जागृतीमुळे
समाजाच्या पहिल्यापासूनच्या चुकीच्या रचनेत हादरे बसले.
ती उत्पत्ती आणि स्थिती — दोन्हीला प्रश्न करते, ढवळून काढते.
ही कविता स्त्रीला देवी किंवा गुलाम न बनवता,
तिला चिंतनशील, स्वातंत्र्यवादी, क्रांतिकारी मानव म्हणून गौरवते.
सार
ही कविता स्त्रीच्या
स्वायत्तता, बौद्धिक स्वातंत्र्य, विद्रोह, आणि संवेदनशील शक्तीची
ओळख आहे.
ती परंपरेतून उगवते, पण परंपरेलाच सवाल करते.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा