गोधड - वाहरू सोनवणे यांच्या कवितेचा भावार्थ

गोधड - वाहरू सोनवणे यांच्या कवितेचा भावार्थ

परिचय - वाहरू फुलसिंग सोनवणे (१९५०)

आदिवासी साहित्य आणि सांस्कृतिक चळवळीचे नेतृत्व. विद्रोही सांस्कृतिक चळवळ गतिमान करण्यात महत्त्वपूर्ण योगदान. आदिवासी समाजाच्या चळवळीची उभारणी व त्यांच्या न्याय्य हक्कांसाठी संघर्ष. त्यांचे 'गोधड' (१९८७), 'रोडाली' (२०१४) हे कवितासंग्रह प्रसिद्ध. 'गोधड' हा मराठी व भिलोरी भाषेतला कवितासंग्रह होय. त्यांची कविता आदिम जीवनानुभवाचे वास्तवदर्शी रूप प्रकट करते. कवी सोनवणे यांची कविता आदिवासी, शोषित, सर्वहारा समाजाला प्रेरणा देणारी आहे.

इ. स. १९९० साली पार पडलेल्या ५व्या आदिवासी साहित्य संमेलनाचे व इ. स. २००० साली कोल्हापूर येथे संपन्न झालेल्या दुसऱ्या विद्रोही साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषविले आहे. सामाजिक बांधिलकीच्या भावनेतून संघर्षमय, समर्पित जीवनासाठी महाराष्ट्र फाउंडेशनच्या समाजकार्य पुरस्काराने सन्मानित. अन्याय, अत्याचाराच्या विरोधात ठाम भूमिका घेणारी त्यांची कविता असून प्रबोधन, क्रांतिप्रवण विचार, विद्रोह इ. त्यांच्या काव्याचे विशेष आहेत.

प्रस्तुत कवितेतून आदिवासी, उपेक्षित समाजाच्या व्यथावेदनांचे चित्रण आले आहे. या कवितेतील 'गोधड' हे दुःख, दारिद्र्याचे प्रतीक असून ही शोषणव्यवस्था बदलून टाकण्याचा विचार यामधून प्रकट होताना दिसून येतो. साध्या, सरळ भाषेतून व्यक्त झालेला या कवितेतील जीवनानुभव भावस्पर्शी आहे.

माझी फाटकी गोधड

मळलेली

गोधडीतल्या गोधडीत

गुदमरत राहिलो

आंबट वासाने नाक

खालीवर करून

कुशी बदलत राहिलो

गोधडीत नाक खुपसून

आंबट वास सोसत राहिलो

आणि

याच गोधडीत पूर्वज विझत गेलेत अश्रुंनी गोधड भिजत गेली आंबट वास आठवण देत राहिला पूर्वज दुःखांची आजच्या वारसदारांना, माझी फाटकी गोधड मळलेली !

गोधडी ही कविता कवी वाहरू सोनवणे यांच्या गोधड कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

ही कविता एका कष्टकरी, गरीब माणसाच्या जीवनातील दारिद्र्य, वारसा, दुःख आणि संघर्ष यांचं जिवंत चित्रण आहे. "फाटकी गोधड" म्हणजे फाटकी चादर ही फक्त एक वस्तू नाही—ती संपूर्ण पिढ्यांनी अनुभवलेलं दारिद्र्य, असहायता आणि अनंत वेदना यांचं प्रतीक आहे.

भावार्थ (सविस्तर अर्थ)

कवितेतील कवी फाटक्या, मळलेल्या गोधडीत झोपताना अनुभवलेल्या दुर्दशेची आणि दुःखाची कथा सांगतो.

ही गोधड फक्त थंडीपासून संरक्षण देत नाही तर भूतकाळातील पिढ्यांच्या अश्रूंनी ओलसर झालेली आहे.

गोधडीचा आंबट वास हा फक्त घाण किंवा दारिद्र्याचा वास नाही—

तो त्या घरात जन्मलेल्या पिढ्यान्पिढ्या कष्ट करणाऱ्या लोकांच्या दुःखांचा, घामाचा, अश्रूंचा आणि अपमानाचा वास आहे.

कवी कुशी बदलत राहतो, नाक खुपसून वास सहन करतो—

म्हणजेच तो त्या परिस्थितीपासून पळू शकत नाही.

जशी गोधड सोडता येत नाही, तसंच दारिद्र्याची बेडीही तोडता येत नाही.

ही त्या घरातलीच गोधड आहे, ज्यात पूर्वज विझत गेले, म्हणजेच: त्यांच्या आशा, स्वप्नं, आणि संघर्ष तिथेच संपले.

गोधडीत भिजलेले अश्रू म्हणजे: गरिबीचं वारसाहक्काने चालत आलेलं ओझं.

शेवटी कवी म्हणतो—

"माझी फाटकी गोधड मळलेली!"

ही ओळ स्वीकार आहे, पण त्यातच वेदना, कटुता आणि बदलाची हाकही आहे.

तो सांगतोय की, आपण अजूनही त्याच दुःखाच्या वारश्यात जगतो, आणि ती स्थिती बदलण्याची वेळ आली आहे.

थीम

दारिद्र्य आणि संघर्ष

वारसाहक्काने मिळालेलं दुःख

पिढ्यान्पिढ्या चालत आलेली वेदना

वास्तवाचा कठोर अनुभव

एक ओळीत सार

ही कविता त्या लोकांची कथा आहे ज्यांनी जन्मापासून मृत्यूपर्यंत दुःखाची गोधड ओढली आणि पुढच्या पिढीला तीच देऊन गेले.

ही कवितेत अनेक अलंकारिक भाषा (figurative language), प्रतिमा (imagery) आणि प्रतीकं (symbols) वापरलेली आहेत. त्यांची सविस्तर उकल खालीलप्रमाणे —

🌟 १. अलंकारिक भाषा (Figures of Speech)

✅ उपमा अलंकार (Simile)

 "परस्परांच्या जखमा मोजतो आहे"

दुःखांना जखमा म्हणून तुलना — भावना दृश्य बनतात.

 "जाती, धर्माचे, वर्गाचे स्पीड ब्रेकर्स"

समाजातील भेदभाव Actual speed breakers सारखे दाखवले आहेत.

✅ रूपक अलंकार (Metaphor)

> "कवितेनं स्वतःचं बोट दिलं आहे"

कविता म्हणजे बोट (नौका) — दिशा, आधार, प्रवासाची साधन.

> "पराभूतांच्या प्रदेशात"

दुःखी, संघर्षशील लोक एखाद्या प्रदेशासारखे दाखवले आहेत.

"काळजात वैश्विक खेडं निर्माण करणारे"

हृदयात गाव असणे — मनातील माणुसकी, संस्कृती.

 "सूर्य त्यांच्याच दिशेनं सरकतो आहे"

आशा, नियती, भविष्य हे प्रकाशासारखे त्यांच्याकडे येत आहे.

✅ मानवीकरण (Personification)

> "कवितेनं खांदा देऊ केला आहे"

कवितेला मानवाचे गुण — ती आधार देते.

> "सूर्य सरकतो आहे"

सूर्य = आशेचा सक्रिय साथीदार.

🌄 २. प्रतिमा (Imagery)

✅ समूह चालतोय

संघर्षात चालणारे लोक दिसतात — जीवन प्रवासाची दृश्य प्रतिमा.

✅ जखमा, हुंदके

दुःख, वेदना, भावनिक खोलपणा दृश्य आणि श्रवण प्रतिमा.

✅ रस्त्यांच्या पाट्या व संकेत

जगातील गोंधळ, समाज व्यवस्था — मार्ग संकेतांची दृश्यता.

✅ बोट / खांदा

सहारा, विश्वासाची स्पर्श प्रतिमा.

✅ मातीचा गर्व

गाव, भूमी, ओळख — घ्राण आणि स्पर्श प्रतिमा.

✅ स्पीड ब्रेकर्स

अडथळे — सामाजिक, मानसिक, भावनिक.

🎭 ३. प्रतीकं (Symbols)

प्रतीक अर्थ

समूह समाजातील संघर्षशील माणसे

जखमा वेदना व जीवनानुभव

बोट आधार, दिशा, कवीचे शब्द

माती संस्कृती, ओळख, मूळ

स्पीड ब्रेकर्स सामाजिक भेदभाव व अडथळे

सूर्य आशा, भविष्य, उन्नती

✨ ४. भावछटा (Tone & Mood)

संघर्षातील वेदना

पण आशेची प्रकाशरेषा

मानवतेचे महत्त्व

कवितेची उपचारक शक्ती

सामूहिक प्रवासाची भावना

🪶 तुम्हाला मिळालेला भाव

ही कविता खेड्यातील, श्रमिक, संघर्षशील, पण आशावादी माणसांची आत्मकथा आहे —

त्यांना कवीचा आधार, दिशा, आणि माणुसकीचा मार्ग मिळतो.