अक्षरे चुरगाळिता - ना. धों. महानोर यांच्या कवितेचा भावार्थ

अक्षरे चुरगाळिता -  ना. धों. महानोर 

परिचय - नामदेव धोंडो महानोर (१९४५-२०२३)

छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातील पळसखेड या गावी जन्म. थोर निसर्गकवी. कथाकार, कादंबरीकार, गीतकार म्हणून प्रसिद्ध. निसर्ग हा महानोरांच्या कवितेचा आणि जीवनाचाही मूलाधार आहे. 'रानातल्या कविता', 'वही', 'पावसाळी कविता', 'अजिंठा', 'पानझड', 'गाथा शिवरायाची', 'पळसखेडची गाणी', 'प्रार्थना दयाघना', 'पक्ष्यांचे लक्ष थवे', 'दिवेलागणीची वेळ' इ. काव्यसंग्रह प्रकाशित. 'गांधारी' ही कादंबरी, 'गावाकडच्या गोष्टी' हा कथासंग्रह तर 'गपसप' हा लोककथांचा संपादित संग्रह आहे. 'जैत रे जैत', 'सर्जा', 'एक होता विदूषक', 'मुक्ता', 'दोघी' इ. चित्रपटांसाठी त्यांनी गीतलेखन केले.

भारत सरकारने त्यांना 'पद्मश्री' हा किताब देऊन सन्मानित केले आहे. कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचा जनस्थान पुरस्कार व इतर प्रतिष्ठित पुरस्काराने त्यांचे लेखन सन्मानित झाले आहे. ग्रामीण जीवनातील कष्ट, दुःखभोग व लोकजीवनाचे दर्शन त्यांच्या कवितेतून घडते. निसर्गाची जिवंत व रसरशीत चित्रणे, गेयता, लयबद्धता, नादमयता इ. वैशिष्ट्ये त्यांच्या काव्यातून प्रतीत होतात. प्रस्तुत कविता त्यांच्या रानातल्या कविता या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

प्रस्तुत कवितेतून अंतरीची ऊर्जा आयुष्याच्या प्रवासाला कशी बळ देणारी ठरते, हा आशय प्रकट झाला आहे. अक्षरांच्या संगतीने प्रकाशमान झालेल्या आयुष्याची गाथा कवीने मांडली आहे.

मीच माझा एककल्ली एकटा चालीत गेलो आडवाटेने पिसाटाच्यापरी बेहोश झालो

ना कुठे आधार आणिक ना गतीला अंत होता मात्र पायींच्या बळाला जागता आवेग होता ना क्षिती होती कशाची मी मला उधळीत गेलो अन् धुळीच्या लक्तरांची लाज गुंडाळून आलो मज कळेना चालताना दुःख कैसे फूल झाले अन् कुणाचे दिव्य आशीर्वाद मज घेऊन आले अक्षरे चुरगाळिता मी अमृताचे कुंभ प्यालो अन् उद्याच्या जीवनाची सांगता घेऊन आलो.

 ना.धो. महानोर यांची ही कविता आत्मसंघर्ष, एकाकीपणा आणि अंतर्मनातून उगवलेली शक्ती यांची कहाणी सांगते. तिचा आशय सविस्तर पुढील प्रमाणे सांगता येईल.

अर्थ / रसग्रहण

कवी म्हणतो की —

“मीच माझा एककल्ली” — म्हणजे मीच माझा साथी, माझा मार्गदर्शक. जीवनाच्या वाटचालीत मी एकटा निघालो. कुणाचा आधार नव्हता, कुणी सोबत नव्हते.

“आडवाटेने पिसाटाच्यापरी” — सरळ, सुरक्षित मार्ग न निवडता मी कठीण, अनोळखी आणि लोकांना वेडा वाटेल असा मार्ग स्वीकारला. जीवनातील संघर्षाने मी जणू बेभान झाल्यासारखा होतो.

“ना कुठे आधार आणिक ना गतीला अंत होता” — पाठीशी कोणी नाही, आणि पुढे नेणारा निश्चित शेवट वा गंतव्यही नाही. तरीही मी थांबलो नाही.

“मात्र पायींच्या बळाला जागता आवेग होता” — बाह्य आधार नसला तरी अंतर्बळ, धडपड, चिकाटी हे माझे खरे साथी होते. पायात शक्ती व मनात ध्यास होता.

“ना क्षिती होती कशाची मी मला उधळीत गेलो” — काहीही मिळवण्याची अपेक्षा नव्हती. मी स्वतःला पूर्णपणे जगाच्या आघातांमध्ये झोकून दिलं.

“धुळीच्या लक्तरांची लाज गुंडाळून आलो” — अपयश, अपमान, थकवा, संघर्ष… हे सर्व अंगावर झेलूनही मी परत आलो. धुळीत लोळलो, अपमान सहन केला, पण परत उठलो.

“दुःख कैसे फूल झाले” — आश्चर्य या गोष्टीचे की दुःख अनुभवताना काट्यांसारखे वाटते, पण नंतर समजते की तेच दुःख फुलांसारखे फुलून आपल्याला मजबूत बनवते.

“कुणाचे दिव्य आशीर्वाद मज घेऊन आले” — कोणतरी अनामिक शक्ती, आत्मविश्वास, श्रद्धा किंवा गुरुंचा आशीर्वाद—त्यांनी मला आधार दिला हे जाणवलं.

“अक्षरे चुरगाळिता मी अमृताचे कुंभ प्यालो” — जीवनातील अनुभवांनी, शब्दांनी, वेदनेने आणि साहित्यिक साधनेने मी अमृतासारखे ज्ञान मिळवले. लेखन आणि विचारांची ही साधना जीवनाचे अमृत बनली.

“उद्याच्या जीवनाची सांगता घेऊन आलो” — या संघर्षातून परतताना उद्याचा मार्ग, जीवनाचे ध्येय, आणि पुढे कसे जगायचे याची स्पष्ट दिशा मिळाली.

भावार्थ

एकाकी प्रवास

संघर्षातून घडणारी शक्ती

अपयशावर मात

आध्यात्मिक व बौद्धिक उन्नती

जीवनाचे अर्थपूर्ण दर्शन

कवी सांगतो की खरी प्रगती लोकाच्या टाळ्यांत नसते; ती आत्मसंघर्षात, धुळीमध्ये लोळून उठण्यात असते. दुःख आणि भटकंतीतूनच जीवनाचे अमृत — म्हणजेच ज्ञान, धैर्य आणि उद्देश — मिळतो.

एक वाक्यात सारांश

एकाकी, अनिश्चित आणि कष्टमय मार्गावर निघून, वेदना झेलून, शेवटी मन:शांती, बोध आणि जीवनाचा खरा अर्थ मिळवण्याचा हा प्रवास आहे.

खाली प्रस्तुत कवितेचे प्रतीक, अलंकार आणि भाषाशैलीचे सविस्तर विश्लेषण दिले आहे:

✅ प्रतीक (Symbols / प्रतिकात्मता)

प्रतिमा/शब्द अर्थ/प्रतीक

एककल्ली एकटा स्वावलंबन, आत्मप्रवास, स्वतःशी झुंज

आडवाटेने जीवनातील कठीण, अनोखी आणि समाजविरहित वाट

पिसाटाच्यापरी असामान्य ध्यास, वेडेपणासारखी तळमळ

धुळीच्या लक्तरांची लाज अपयश, संघर्षाचे डाग, नम्रता

दुःख कैसे फूल झाले दुःख → अनुभव → जीवनफुल

दिव्य आशीर्वाद परमशक्ती / नशिबाचा हात / आध्यात्मिक आधार

अक्षरे चुरगाळिता अमृताचे कुंभ लेखनातून, विचारांतून मिळालेला जीवनरस / ज्ञान

उद्याची सांगता अनुभवातून मिळालेली दिशा आणि उद्दिष्ट

ही सर्व प्रतिमा कवीच्या आत्मसाधना, आत्मोन्नती आणि आध्यात्मिक परिवर्तनाची नोंद करतात.

✅ अलंकार (Figures of Speech)

अलंकार उदाहरण अर्थ

रूपक अलंकार “दुःख कैसे फूल झाले” दुःखाला फुलाशी तुलना

उत्प्रेक्षा “अमृताचे कुंभ प्यालो” अनुभवातून मिळालेल्या ज्ञानाची अमृताशी तुलना

अनुप्रास मीच माझा, लाज गुंडाळून अक्षर/ध्वनी पुनरुक्ती

व्याजोक्ती “पिसाटाच्यापरी बेहोश झालो” वेडेपणाप्रमाणे वेड्या तळमळीचे वर्णन

मानवीकरण “दुःख फूल झाले” दुःखाला फुलण्याचे गुण

यमक (अंत्यानुप्रास छटा) गेलो—आलो / झाले—आले शेवटच्या ध्वनींचे सौंदर्य

✅ भाषाशैली

शैली प्रकार विशेषता

आत्मकथन शैली स्वतःचा अनुभव सांगणे

आत्मसंवाद शैली स्वतःशी, अंतर्मनाशी संवाद

तत्त्वज्ञानात्मक शैली जीवन, दुःख, उद्देश याबद्दल चिंतन

प्रेरणादायी शैली संघर्षातून शक्ती मिळाल्याचा संदेश

आध्यात्मिक छटा दैवी कृपा, अमृत, साधना

✅ थीम्स (मुख्य आशय)

आत्मशोध व स्वतःचा शोध

संघर्षातून उगमलेली शक्ती

वेदनेतून मिळालेली गोडी (Pain → Strength)

दैवी कृपा व आध्यात्मिक जागृती

अनुभवांचे अमृत

आत्मोन्नती व ध्येयदर्शन

✅ कवितेची भावछटा

गंभीर, चिंतनशील, प्रेरक, जीवनानुभवी, आध्यात्मिक

🌟 संक्षिप्त मूल्यांकन

ही कविता जीवनाला भिडणारी आहे. तीत वेदना आहे पण त्या वेदनेच्या पाठीमागे जाणीव, जागृती आणि उत्कट ध्यास आहे. भाषा साधी असूनही विचारांची खोली अतिशय मोठी आहे.