परिचय - वृषाली माधवराव किन्हाळकर (१९५९)
मराठीतील प्रसिद्ध कवयित्री व लेखिका. पुरुषप्रधान संस्कृतीमुळे समाजातील स्त्रियांना किती अवहेलनात्मक जीवन जगावे लागते, हे वास्तव निर्भीडपणे आपल्या काव्यात मांडले. मानवी जगण्यातील गुंतागुंत, स्त्रियांचे प्रश्न, स्वार्थीपणा व नातेसंबंधातील कोरडेपणा, विसंवाद या भावविश्वासंबंधी लेखन केले आहे. 'वेदन', 'तारी' हे गाजलेले काव्यसंग्रह. 'मुक्तामाय' हे दीर्घकाव्य. 'सहजरंग', 'संवेद्य' हे ललितलेखसंग्रह प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या कवितेचे हिंदी व इंग्रजी अनुवाद झाले आहेत. विद्यापीठीय अभ्यासक्रमामध्ये साहित्याचा समावेश.
महाराष्ट्र शासनाचा इंदिरा संत पुरस्कार, म. सा. प.चा राजकवी यशवंत पुरस्कार, मराठवाडा साहित्य परिषदेचा कुसुमावती देशमुख काव्यपुरस्कार, राय हरिश्चंद्र दुःखी पुरस्कार, सुनीताबाई गाडगीळ पुरस्कार, 'तारी' या हिंदी अनुवादास मामा वरेरकर महाराष्ट्र राज्य हिंदी अकादमी पुरस्कार इ. पुरस्कारांनी त्यांचे लेखन सन्मानित झाले आहे.
७वे मराठवाडा लेखिका साहित्य संमेलन, धाराशिव; ग्रामीण साहित्य संमेलन, पळसप व लोकसंवाद साहित्य संमेलन, करकाळा या साहित्य संमेलनांचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषविले आहे. तसेच 'तिफण' राज्यस्तरीय काव्यसंमेलनाच्या अध्यक्षपदाचा बहुमानही त्यांना प्राप्त झाला आहे.
मुंगीचे कष्टप्रद जगणे किती इमानी असते, हे प्रस्तुत कवितेत अधोरेखित होते. तिची पंढरी कष्टामध्ये दडलेली असून ती राम व विठ्ठल कष्टामध्ये शोधते. हा मुंगीचा आदर्श घेऊन माणसाने स्वार्थ व संकुचित वृत्ती सोडून मानवतावादी मूल्यांचा स्वीकार केला पाहिजे, हा भाव यामधून प्रकट होतो.
प्रस्तुत कविता त्यांच्या 'तारी' या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.
मुंग्यांचे
हरवत नाहीत आत्मसूर
उन्हात...
पावसात...
वादळात...
अखंड करतात त्या काम मान मोडून
सहसा धावत नाहीत रांग सोडून
कुणी ओतले जरी पाणी त्यांच्या इमानी रांगेवर निग्रहाने जमवितात त्या रांग पुन्हा पुन्हा. कामातच 'राम' आहे हे सांगतात पुन्हा पुन्हा. कामातली परम मग्नता हाच त्यांचा 'विठू' असतो. कष्टपंढरीच्या वारीचा मूक नियम असतो. एकमेकींना देतात निःशब्द साथ ओझं वाहताना ऊर फाटला तरी हातात असतो हात... "एक अकेला थक जायेगा मिलकर बोझ उठाना" या ओळींचा अर्थ त्यांना पुरता उमगलेला असतो; माणूस मात्र-अशा कवितेच्या ओळी फक्त लिहीत असतो ! एकेकटाच आयुष्याशी लढत असतो
मनाजोगती सम साधण्यासाठी धडपडत असतो. कोणत्याही शिबिरात जाण्याविनाच मुंगीला कळते ध्यानसमाधी रांग सोडून भरकटली एखादी मुंगी कधी...
तर इतर होतात आपसूक सावध निमूट चालतात मग आत्मनिष्ठा जपत...
माणसांचं काय ? देह बेईमान मनाशी मन बेईमान आत्म्याशी आयुष्य गहाण... जगण्याशी...!
ही कविता मुंग्यांच्या जगण्यातील शिस्त, एकजूट, समर्पण आणि आध्यात्मिकता दाखवते, आणि त्याच्या विरुद्ध मानवी जीवनातील विखुरलेपणा, स्वार्थ आणि अंतर्गत विसंगती यांची तुलना करते.
✅ भावार्थ
मुंग्यांचे हरवत नाहीत आत्मसूर
मुंग्यांच्या जीवनात स्वतःशी जोडलेला स्वर, आपल्या कर्तव्याची जाणीव कायम असते.
त्यांच्या अस्तित्वात कोणतीही ढिलाई नाही — त्या स्वतःला विसरत नाहीत.
उन्हात, पावसात, वादळात…
निसर्ग कितीही कठोर असो, वेळ कठीण असो —
मुंग्या हार मानत नाहीत, सतत कष्ट करतात.
हे धैर्य व स्थैर्याचे प्रतीक.
अखंड करतात त्या काम मान मोडून
त्यांना विश्रांती नाही, तक्रार नाही.
काम म्हणजेच त्यांची धर्मभावाची साधना.
रांग न सोडणे, कोणी अडथळा आणला तरी पुन्हा रांग बांधणे
मुंग्या प्रणालीत, नियोजनात, आणि कणखर शिस्तीत जगतात.
कोणी त्यांच्या मार्गात अडथळा घातला तरी त्या हताश होत नाहीत —
पुन्हा बांधतात, पुन्हा सुरू करतात.
‘कामातच राम’
कवी म्हणतो — मुंग्यांना समजलं आहे की
काम हेच ईश्वर, काम हेच पूज्य तत्व आहे.
त्यांची कामगिरी म्हणजे भक्ती.
‘विठ्ठल’ म्हणजे अंतिम परम मग्नता
मुंग्यांची कामातली एकाग्रता हीच वारकरी परंपरेची पंढरीची वारी —
निस्संदिग्ध श्रद्धा आणि साधना.
कष्ट म्हणजे त्यांचा विठ्ठल.
एकमेकींना निःशब्द साथ
त्यांच्यात
न भांडण
न ईर्ष्या
न श्रेष्ठत्वाचा अहंकार
फक्त सहकार्य.
एखादी मुंगी चुकली तर बाकीच्यांचे लक्ष जाते आणि त्या सावध होतात.
एकता आणि सामूहिक शहाणपणा.
"एक अकेला थक जायेगा..."
मुंग्या सहकार्याचे तत्त्व जगतात,
तर माणूस फक्त तत्त्व बोलतो — प्रत्यक्षात मात्र एकटाच झुंजतो.
ध्यानसमाधी मुंग्यांना कळते शिबिरांशिवाय
मानव ध्यान शिकतो, वर्ग करतो, पुस्तकं वाचतो —
पण मुंगीला साधना जन्मजात कळते —
मन एकाग्र करणे, कर्तव्याशी निष्ठा राखणे.
माणूस मात्र…
देह मनाशी बेईमान (शरीराच्या इच्छा — मन वेगळं इच्छावं)
मन आत्म्याशी बेईमान (मनात अस्थिरता, खोटेपणा)
आयुष्य स्वतःकडे नसून गहाण पडलेलं
स्वार्थ, अहंकार, भ्रम यात अडकलेला
अंतिम संदेश
मुंग्या लहान असतात, पण
श्रेष्ठ सहकार्य, कष्ट, निष्ठा, शिस्त, आणि आध्यात्मिकता
त्यांच्या जगण्यात आहे.
माणूस मोठा असूनसुद्धा
विखुरलेला, तुटलेला, अहंकारी, आणि विसंगत.
कवितेचा आशय —
मुंग्यांकडून शिकायला हवं, कारण त्या जगतात तत्त्वज्ञान, आणि आपण ते फक्त लिहितो.
🌾 एक ओळीतील सार
मुंग्यांचे जीवन ‘साधना’ आहे; माणसाचे जीवन बहुतेक वेळा ‘सांगण्यापुरते तत्त्वज्ञान’.
खालील मजकूरात मुंग्यांच्या जीवनाच्या उदाहरणातून मानवी जीवनाचा तौलनिक अभ्यास केलेला आहे. आता त्यातील अलंकार, रस आणि भाववृत्ती पाहूया:
✅ अलंकार (Figures of Speech)
अलंकार
1. उपमा अलंकार "कामातच 'राम' आहे", "कामातली परम मग्नता हाच त्यांचा 'विठू'" कर्म = देव अशी तुलना
2. रूपक अलंकार "कष्टपंढरीच्या वारीचा मूक नियम" मुंग्यांचे कष्ट = भक्तांची वारी
3. अनुप्रास अलंकार "पुन्हा पुन्हा", "अखंड करतात", "रांग पुन्हा पुन्हा" एकाच अक्षर/ध्वनीची पुनरुक्ती
4. विरोधाभास / विरोधात्मक अलंकार "माणूस मात्र… ओळी लिहितो पण एकटाच लढतो" मुंग्यांचा एकोपा vs माणसाची एकाकी लढाई
5. तौलनिक अलंकार पूर्ण कविता मुंगी–मानूस तुलना कार्यपद्धतींची तुलना, नैतिक धडा
✅ रस (Rasa)
रस प्रभाव
शांत रस मुंग्यांची शिस्त, कामाची निष्ठा आणि ध्यानसमाधीचा भाव
करुण रस माणसाच्या एकटेपणाची, संघर्षाची व्यथा
वीर रस (सूक्ष्म) मुंग्यांच्या चिकाटी, संघभावना, संयम
✅ भाववृत्ती (Tone / Emotional Attitude)
भाववृत्ती अर्थ
परिश्रमभाव / कर्मनिष्ठा अखंड कष्ट व कार्यशीलता
संघभावना एकत्रित प्रयत्न, परस्पर सहकार्य
निग्रह / आत्मनिष्ठा ध्येयधारणा आणि स्थिरता
प्रेरणा वाचकाला मूल्यपर संदेश
मानवी दुर्बलतेची जाणीव माणसाच्या स्वभावातील विस्कळीतपणा व स्वार्थ.
🎯 सारांश
ही कविता मुंग्यांच्या शिस्त, संघटित परिश्रम आणि निरंतरता दाखवते. त्या ध्यान, सेवाभाव आणि संघकार्य शिकवतात.
याउलट माणूस विचार लिहितो पण जगायला विसरतो — हा अंतर्मुख करणारा संदेश या कवितेत आहे.
हे लेखन दृश्यक, तौलनिक आणि तत्वज्ञानप्रधान आहे.
काम, निष्ठा आणि सामूहिकतेचे तत्त्व सांगताना शेवटी मानवी अंतर्विरोध उघड करतो — हेच त्याचे सौंदर्य.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा