कवी बी. रघुनाथ

कुळकर्णी, भगवान रघुनाथ

कुळकर्णी, भगवान रघुनाथ

कथाकार, कवी, कादंबरीकार

प्रसिध्दी नाव : 

बी. रघुनाथ

जन्मदिनांक : 

२५ ऑगस्ट १९१३

मृत्युदिनांक : 

७ सप्टेंबर १९५३

कार्यक्षेत्र : 

साहित्य

जन्मस्थळ : 

परभणी

बी. रघुनाथ

बी.रघुनाथ यांचा जन्म सातोना, जिल्हा परभणी येथे झाला. बालपण सातोन्यातच गेले. वडिलांच्या मृत्यूनंतर हैद्राबादला नातेवाइकांकडे वास्तव्य. मॅट्रिकपर्यंत तेथे विवेकवर्धिनी या शाळेत शिक्षण घेतले, पण महाविद्यालयीन शिक्षण घेता आले नाही. १९३२साली परभणी येथे आले व सरकारी बांधकाम खात्यात नोकरी केली. प्रतिकूल परिस्थितीशी झगडताना, आर्थिक हलाखी सोसताना, मानसिक ताण आणि जुलमी सरंजामी राजवट यांना तोंड देता-देता त्यांचे शरीर इतके खंगले की, कार्यालयाध्येच हृदयक्रिया बंद पडून त्यांचा मृत्यू झाला. अवघे चाळीस वर्षांचे आयुष्य त्यांना लाभले.

इतक्या अल्प काळातही त्यांनी विपुल लेखन केले. १९३० साली लिहिण्यास सुरुवात झाली आणि २० वर्षांच्या काळात त्यांनी १५०च्या आसपास कविता, ६० कथा, ७ कादंबर्‍या असे लिखाण केले. त्यांचा पहिला कवितासंग्रह ‘आलाप आणि विलाप’ १९४१ साली प्रसिद्ध झाला. त्यांच्या कवितांवर निसर्गाचा, बालकवींचा, गोविंदग्रजांचा व मर्ढेकरांचा प्रभाव जाणवतो. त्यांचा स्वभाव अत्यंत मनस्वी व बोलणे कमी त्यामुळे त्यांची कविता आत्ममग्न आहे. ‘रे ओल्या काष्ठा’, ‘वर्ष नवे’, ‘अजुनि गाव दूर’ इत्यादी कविता आत्मभानाचे प्रकटीकरण करताना दिसतात. तर ‘रस्ता नगर झाला’, ‘अन्नदेवता’, ‘राव अधिकारी झाले’, ‘धुराड’, ‘आज कुणाला गावे’, ‘एक गरजते ढगाड’, ‘उजेड झाला’, ‘गरिबांचा संसार’, ‘देव आणि दासी’ या सामाजिक जाणिवेच्या कविता आहेत. बी.रघुनाथांच्या मनात असलेली स्त्री कशी विविधरूपी आहे, हे त्यांच्या ‘उन्हात बसली न्हात’, ‘ज्वार’, ‘दर्पण’, ‘रात्र संपली तरी’, ‘ये मनात राया कधी’, ‘रंगार्‍याचे गाणे’, ‘नेस नवी साडी’, ‘नगरभवानी’, ‘उजेड झाला’ या कवितांतून प्रकट होते. तसेच त्यांच्या कवितेत स्त्री-देह, शृंगार, प्रणय यांचे सुंदर चित्रण दिसते. ‘देखियला चल एक हिमालय’, ‘लहर’, ‘पांढर्‍या पर्‍या’ या काहीशा गूढ कविता त्यांनी लिहिल्या.‘टिचकी’, ‘पडली बघ झाकड’, ‘लागली जीवास घरची वड’ या कवितांतून परभणीच्या अस्सल बोली भाषेचा अनोखा सौंदर्याविष्कार आढळतो.‘स्वस्त धान्याचे दुकान’, ‘कुरण’, ‘माझी चिमणी’ आणि ‘मुद्रिका’ या चार दीर्घ कविता त्यांनी लिहिल्या. ‘काळास मिटव नेत्र तेव्हाच’ या चिंतनात्मक व अंतर्मुख करणार्‍या कविता आहेत.

बी.रघुनाथ यांचा पहिला कथासंग्रह ‘साकी’ १९४० साली प्रसिद्ध झाला. त्यानंतर ‘फकिराची कांबळी’, ‘छागल’, ‘आकाश’, ‘काळी राधा’ या कथा प्रसिद्ध. त्यांच्या कथा तीन विभागांत मोडतात. पहिल्या प्रतीक कथा, दुसर्‍या निझामी राजवटीतील आराजकतेच्या आणि तिसर्‍या प्रकारात निझामी नोकरशाहीचे आणि समाजाचे वर्णन करणार्‍या कथा. ‘बेगम सकीना’ ही गाजलेली कथा! या कथेतील चपराश्याचे दारिद्य्र, त्याचे मनोरथ, लाचारी आणि शेवटी अपेक्षाभंग यांचे सुरेख चित्रण आहे.

 ‘अभावती’ ही बी.रघुनाथांचे अनुभवांचे मर्म लेवून उभी राहते. या कथेत लावण्याबरोबर संयमाचा सुसंस्कृतपणा आहे. भावनिक रस आहे. ‘गंगाधर’ ही स्टोअरकीपरची कथा, एक हंगामी जागा व बारा रुपड्यांवर उरी  फुटेपर्यंत काम करणार्‍या कारकुनाची कथा. ‘थैली’ ही आत्मनिवेदन असणारी, त्यांच्या मनातील तडफड व्यक्त करणारी, मनाला चटका लावणारी कथा आहे.

 ‘प्रधानांचा दौरा’, ‘पैसा कुठे जातो’, ‘जिथं तांबड फुटायचं आहे’, ‘शेख मस्तान’ इत्यादी कथांतून सरंजामशाहीचे विस्तृत भेदक वर्णन येते. गंगाधर गाडगीळ त्यांच्याबद्दल म्हणाले होते, “बी. रघुनाथांनी मराठी नवकथेची पायवाट तयार केली.” तर अरविंद गोखले म्हणाले, “बी रघुनाथांनी हळवा ध्येयवाद व फसवा बोधवाद यांतून मराठी कथेला बाहेर काढून अंतर्मुख आणि काव्यात्म बनवले.”

बी.रघुनाथ यांनी एकूण सात कादंबर्‍या लिहिल्या. त्यांची पहिली कादंबरी ‘ओ’ १९३६मध्ये प्रसिद्ध झाली. तत्कालीन समीक्षकांना आणि रसिकांना मान्य नसलेला वास्तववादी वेगळा मार्ग त्यांनी स्वीकारला. ‘हिरवे गुलाब’ या कादंबरीतील अमीर जानकीराम यांच्या व्यक्तिरेखेवरून व्यक्तींची स्वभाववैशिष्ट्ये, त्यांच्या मुळाशी असलेल्या प्रेेरणांचा ते शोध घेतात आणि विविधस्तरीय सामाजिक वास्तवाचे चित्र रेखाटतात. ‘बाबू दडके’, ‘उत्पात’ या कादंबर्‍यांतून त्यांना आनुभवास आलेली आत्मवंचना व न्यूनगंडाच्या जाणिवेचा अविष्कार दिसतो. ‘जगाला कळलं पाहिजे’, ‘म्हणे लढाई संपली’ यांतील बाबूराव, डी.हानुमंतराव, रावजी या व्यक्तिरेखा म्हणजे जीवनमूल्ये पायदळी तुडवणे, अन्याय करणे, विवेकापासून भ्रष्ट होणे यांची उदाहरणे आहेत.

लहान-मोठे विविध तपशील, लहान-सहान व्यक्तिरेखा यांचे विस्तृत वर्णन बी.रघुनाथ यांच्या कादंबर्‍यांतून अढळते. टांगेवाले, टॅक्सी ड्रायव्हर, हॉटेलातील पोरे, पानपट्टीवाले, कारकून इत्यादी विविध स्तरांतील व्यक्तींचे सुस्पष्ट वर्णनही दिसते.

     अत्यंत प्रतिभासंपन्न अशा या साहित्यकाराचा त्या काळी योग्य सन्मान झाला नाही; की कोणत्याही पारितोषिकाने त्यांना सन्मानित करण्यात आले नाही.

- निशा रानडे

माधव ज्युलियन यांची कविता

मराठी असे आमुची मायबोली जरी आज ही राजभाषा नसे

नसो आज ऐश्वर्य या माउलीला, यशाची पुढें दिव्य आशा असे

जरी पंचखंडांतही मान्यता घे स्वसत्ताबळें श्रीमती इंग्रजी

मराठी भिकारीण झाली तरीही कुशीचा तिच्या, तीस केवीं त्यजी ॥१॥

जरी मान्यता आज हिंदीस देई उदेलें नवें राष्ट्र हें हिंदवी,

मनाचे मराठे मराठीस ध्याती हिची जाणुनी योग्यता, थोरवी,

असूं दूर पेशावरीं, उत्तरीं वा असूं दक्षिणीं दूर तंजावरीं,

मराठी असे आमुची मायबोली, अहो ज्ञानदेवीच देखा खरी ॥२॥

मराठी असे आमुची मायबोली जरी भिन्नधर्मानुयायी असूं

पुरी बांणली बंधुता अंतरंगीं, हिच्या एक ताटांत आम्ही बसूं

हिचे पुत्र आम्ही हिचे पांग फेडूं वसे आमुच्या मात्र हृन्मंदिरीं

जगन्मान्यता हीस अर्पूं प्रतापें हिला बैसवूं वैभवाच्या शिरीं ॥३॥

हिच्या लक्तरांची असे लाज आम्हां, नका फक्त पाहू हिच्या लक्तरां

प्रभावी हिचे रूम चापल्य देखा पडवी फिकी ज्यापुढे अप्सरा

न घालूं जरी वाङमयातील उंची हिरे मोतियांचे हिला दागिने

‘मराठी असे आमुची मायबोली’, वृथा ही बढाई सुकार्याविणें ॥४॥

मराठी असे आमुची मायबोली अहो पारतंत्र्यांत ही खंगली

हिची थोर संपत्ति गेली उपेक्षेमुळें खोल कालार्णवाच्या तळीं

तरी सिंधु मंथूनि काढूनि रत्‍नें नियोजूं तयांना हिच्या मंडणीं

नको रीण, देवोत देतील तेव्हा जगांतील भाषा हिला खंडणी ॥५॥ चोंडकं 

या कादंबरीचे रसग्रहण  

जग खूप सुंदर आहे.

जग खूप सुंदर आहे 

फक्त ते जगता यायला हवं 

त्याचा निर्माता किती सुंदर असेल 

हे अनुभवता यायला हवं 

संघर्षामधून आणि परिश्रमातूनच नव जन्माला येतं 

निर्मात्याची दूरदृष्टी आणि निर्मात्याचे नित्यनूतनत्व नित्य जगायला हवं 

दृष्टी तर प्रत्येकालाच आहे

त्यातही डोळस व्हायला हवं

निसर्ग पहा तो देतच राहतो 

त्याच्याकडडील दातृत्व घ्यायला हवं 

आयुष्य किती आहे पुष्पाचे 

त्यांचे रंग व सुगंध व्हायला हवं

निसर्ग विविध रंगी याप्रमाणे नित्य नूतन होता यायला हवं 

सुरवंटाचे फुलपाखरू व्हायला हवं 

रडण्यात काय मजा!

थोडं हसायला हवं 

आयुष्य थोडं आहे 

भरभरून जगायला हवं 

प्रकाश पसरवून आपण आकाशभर 

माणसा-माणसानेच जग जोडायला हवं

द्वेष, राग, दंभ यांची होळी करून 

वात्सल्य-मानवतेची दिवाळी साजरी करूयात आपण सारे

जग फारच सुंदर आहे ते फक्त जगता यायला हवं

जग अप्रतिमच आहे ते मुक्तपणे जगता यायला हवं

कविता म्हणजे काय? ( संग्रही)

खर तर कविता म्हणजे आपल्याला कमी शब्दात व्यक्त होण्याचं, लोकांपर्यंत भावना पोहचवण्याचं एक भावनाशील माध्यम आहे.कारण प्रत्येकजण व्यक्त होत असतो.फक्त प्रत्येकाचे माध्यम वेगवेगळे असतात.जसे एखादा चित्रकलेच्या माध्यमातुन तर कोणी लेख,कथा, किंवा मनसोक्त बोलून व्यक्त होतो.तसच कविता ही सुद्धा एक अनेक मनांना जोडणारी एक खळखळणारी नदी म्हटलं तरी अतिशयोक्ती ठरणार नाही.

खर तर कविता करताना साधारण प्रत्येकजण सुरूवातीला आपल्याला जसे होईल तसे मुक्तपणे व्यक्त होत असतो त्यासाठी विशिष्ट अशी साचेबद्दपणा नसतो.म्हणजेच ती मुक्तछंदात मोडते.परत मग त्यात चारोळी,यमक,ओवी,आठोळी असे कित्येक कवितेचे प्रकार पडतात मग आपण आवडीने तो शिकू शकतो.

कविता आपण कशी ही करू शकतो.चूकातून शिकण्यची सवय लावून घ्यावी.आपल जर वाचन अवांतर असेल तर नेमक्या शब्दात आपण व्यक्त होऊ शकतो.खर तर कविता करण्यासाठी म्हणण्यापेक्षा ती आतून, मनापासून येते.आपल्या अंतर्मनातून आलेली हाक ती असते.त्यासाठी अक्षर ओळख नसली तरी चालते.अशी कित्येक उदाहरणे आहेत की अशिक्षित असून सुद्धा कविता रचल्या आहेत त्यामुळे कविता ही फक्त ठरावीक लोकांची मक्तेदारी ठरत नाही.ती सर्वांसाठी समान आहे.

शक्यतो कविता ठरवून करता येत नाही.किंवा तसं केलं तर तिला तो भावनिक ओढ जाणवत नाही.नुसता कुत्रिमता वाटते.

आता तुमच्या दुसऱ्या प्रश्नांचे उत्तर देतो.हो मी पण कविता रचन्याचा प्रयत्न करतो.कारण मी अजूनही नवनवीन प्रकार शिकण्याचा प्रयत्न करतोय.कारण नवीन शिकायला मला आवडत आणि प्रत्येकामध्ये एक विद्यार्थी दडलेला असतो त्यामुळे नेहमी नवीन शिकण्याची संधी सोडायला नको.

कविता म्हणजे काय आणि ती कशी वेगळी आहे?

कवितेच्या जितक्या व्याख्या आहेत तितक्या कवी आहेत. विल्यम वर्डस्वर्थने कवितेची व्याख्या "शक्तिशाली भावनांचा उत्स्फूर्त ओव्हरफ्लो" अशी केली. एमिली डिकिन्सन म्हणाली, "जर मी एखादे पुस्तक वाचले आणि त्यामुळे माझे शरीर इतके थंड झाले की कोणतीही आग मला कधीही गरम करू शकत नाही, तर मला माहित आहे की ती कविता आहे." डायलन थॉमस यांनी कवितेची अशी व्याख्या केली: "कविता ही मला हसवते किंवा रडवते किंवा जांभई देते, माझ्या पायाची नखं कशामुळे चमकतात, मला हे किंवा ते किंवा काहीही करण्याची इच्छा निर्माण होते."

कविता ही बऱ्याच लोकांसाठी खूप काही असते. होमरचे महाकाव्य, " द ओडिसी " मध्ये साहसी, ओडिसियसच्या भटकंतीचे वर्णन केले आहे आणि त्याला आतापर्यंतची सर्वात महान कथा म्हटले गेले आहे. इंग्रजी पुनर्जागरण काळात, जॉन मिल्टन, ख्रिस्तोफर मार्लो आणि अर्थातच, विल्यम शेक्सपियर सारख्या नाट्यमय कवींनी आम्हाला पाठ्यपुस्तके, व्याख्यान हॉल आणि विद्यापीठे भरण्यासाठी पुरेसे शब्द दिले. रोमँटिक कालखंडातील कवितांमध्ये जोहान वोल्फगँग फॉन गोएथेचे "फॉस्ट" (1808), सॅम्युअल टेलर कोलरिजचे "कुब्ला खान" (1816), आणि जॉन कीट्सचे "ओड ऑन अ ग्रीसियन अर्न" (1819) यांचा समावेश होतो.

आपण पुढे जाऊया का? कारण असे करण्यासाठी, आपल्याला 19व्या शतकातील जपानी कविता, एमिली डिकिन्सन आणि टीएस एलियट, उत्तर आधुनिकतावाद, प्रयोगवादी, फॉर्म विरुद्ध मुक्त श्लोक, स्लॅम इत्यादींचा समावेश असलेल्या सुरुवातीच्या अमेरिकन कवितेतून पुढे जावे लागेल.

कवितेची व्याख्या काय?

कदाचित कवितेच्या व्याख्येत सर्वात मध्यवर्ती वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची व्याख्या, लेबल किंवा खिळे ठोकण्याची इच्छा नसणे. कविता म्हणजे भाषेचा छिन्नी केलेला संगमरवर. तो पेंट-स्पॅटर्ड कॅनव्हास आहे, परंतु कवी ​​पेंटऐवजी शब्द वापरतो आणि कॅनव्हास तू आहेस. कवितेची काव्यात्मक व्याख्या स्वत:वर आवर्तते, तथापि, कुत्र्याप्रमाणे शेपूटातून स्वतःला खात आहे. चला निटी घेऊया. चला, खरं तर, किरकिरी करा. कवितेचे स्वरूप आणि त्याचा उद्देश पाहून आपण कवितेची सुलभ व्याख्या देऊ शकतो.

काव्यात्मक स्वरूपातील सर्वात स्पष्ट वैशिष्ट्यांपैकी एक म्हणजे भाषेची अर्थव्यवस्था. कवी ज्याप्रकारे शब्द काढतात त्यावर ते कृपाळू आणि निर्विवादपणे टीका करतात. संक्षिप्तता आणि स्पष्टतेसाठी काळजीपूर्वक शब्द निवडणे हे मानक आहे, अगदी गद्य लेखकांसाठी. तथापि, कवी शब्दाचे भावनिक गुण, त्याची पार्श्वकथा, त्याचे संगीत मूल्य, त्याचे दुहेरी-किंवा तिहेरी-प्रवेश आणि अगदी पृष्ठावरील त्याचे अवकाशीय संबंध लक्षात घेऊन याच्या पलीकडे जातात. कवी, शब्द निवड आणि रूप या दोन्हीत नावीन्य आणून, कृश हवेतून महत्त्व व्यक्त करतो.

वर्णन करण्यासाठी, वर्णन करण्यासाठी, वाद घालण्यासाठी किंवा परिभाषित करण्यासाठी कोणी गद्य वापरू शकतो . कविता लिहिण्याची कारणेही तितकीच असंख्य आहेत . पण गद्याच्या विपरीत, कवितेचा अनेकदा अंतर्निहित आणि व्यापक हेतू असतो जो शब्दशः पलीकडे जातो. कविता उद्बोधक आहे. हे सामान्यत: वाचकामध्ये तीव्र भावना उत्तेजित करते: आनंद, दुःख, राग, कॅथर्सिस, प्रेम इ. कवितेमध्ये "अह-हा!" वाचकाला आश्चर्यचकित करण्याची क्षमता असते. अनुभव आणि प्रकटीकरण, अंतर्दृष्टी आणि मूलभूत सत्य आणि सौंदर्याची पुढील समज देणे. कीट्सने म्हटल्याप्रमाणे: "सौंदर्य हे सत्य आहे. सत्य, सौंदर्य. तुम्हाला पृथ्वीवर एवढेच माहित आहे आणि तुम्हाला हे सर्व माहित असणे आवश्यक आहे."

ते कसं? आमच्याकडे अजून व्याख्या आहे का? चला त्याचा सारांश असा काढूया: कविता ही तीव्र भावना किंवा "आह-हा!" अशा प्रकारे शब्दांचे कलात्मक रूपांतर करते. वाचकांकडून आलेला अनुभव, भाषेच्या बाबतीत किफायतशीर असणे आणि अनेकदा एका सेट फॉर्ममध्ये लिहिणे.  असे उकळणे सर्व बारकावे, समृद्ध इतिहास आणि कवितेचा लिखित भाग तयार करण्यासाठी प्रत्येक शब्द, वाक्यांश, रूपक आणि विरामचिन्हे निवडण्याचे काम पूर्ण करत नाही, परंतु ही एक सुरुवात आहे.

कवितेला व्याख्येने बांधणे अवघड आहे. कविता ही जुनी, क्षीण आणि मेंदू नसते. कविता तुम्हाला वाटते त्यापेक्षा मजबूत आणि ताजी आहे. कविता ही कल्पनाशक्ती आहे आणि त्या साखळ्या तुम्ही "हार्लेम रेनेसान्स" म्हणू शकता त्यापेक्षा वेगाने तोडेल.

अधिक वाचा

मुक्त पद्य कवितेचे अमर्याद जग एक्सप्लोर करा

जॅकी क्रेव्हन यांनी

एक वाक्प्रचार उधार घेण्यासाठी, कविता हे कार्डिगन स्वेटरमध्ये गुंडाळलेले कोडे आहे... किंवा असे काहीतरी. एक सतत विकसित होणारी शैली, ती प्रत्येक वळणावर व्याख्या टाळेल. ती निरंतर उत्क्रांती ती जिवंत ठेवते. ते चांगल्याप्रकारे करण्याची त्याची अंतर्निहित आव्हाने आणि भावना किंवा शिकण्याच्या केंद्रस्थानी येण्याची क्षमता लोकांना ते लिहित ठेवते. पानावर शब्द टाकत असताना (आणि त्यांची उजळणी करत असताना) आह-हा क्षण मिळवणारे लेखक हे पहिलेच आहेत.

ताल आणि यमक

जर कविता एक शैली म्हणून सोप्या वर्णनाला नकार देत असेल, तर आपण किमान विविध प्रकारांची लेबले पाहू शकतो. फॉर्ममध्ये लिहिण्याचा अर्थ असा नाही की तुम्हाला योग्य शब्द निवडणे आवश्यक आहे, परंतु तुमच्याकडे योग्य लय असणे आवश्यक आहे (निर्धारित ताणलेले आणि ताण नसलेले अक्षरे), यमक योजना (पर्यायी ओळी यमक किंवा सलग ओळी यमक) अनुसरण करा किंवा परावृत्त करा. किंवा पुनरावृत्ती ओळ.

ताल. तुम्ही iambic pentameter मध्ये लिहिण्याबद्दल ऐकले असेल , परंतु शब्दशैलीने घाबरू नका. Iambic चा अर्थ असा आहे की तणाव नसलेल्या अक्षराच्या आधी येतो. यात "क्लिप-क्लॉप," घोडा सरपटण्याचा अनुभव आहे. एक ताणलेला आणि एक ताण नसलेला उच्चार तालाचा एक "पाय", किंवा मीटर बनवतो आणि सलग पाच पेंटामीटर बनवतात .  उदाहरणार्थ, शेक्सपियरच्या "रोमिओ अँड ज्युलिएट" मधील ही ओळ पहा, ज्यात ताणलेले अक्षरे ठळक आहेत: "पण, मऊ ! योन डेर विन डो ब्रेक्समधून कोणता प्रकाश पडतो ? " शेक्सपियर आयंबिक पेंटामीटरमध्ये मास्टर होता.

यमक योजना. अनेक संच फॉर्म त्यांच्या यमकासाठी विशिष्ट पॅटर्नचे अनुसरण करतात. यमक योजनेचे विश्लेषण करताना, प्रत्येक यमकाचा शेवट कुठल्या इतर यमकांसह होतो हे लक्षात घेण्यासाठी ओळींना अक्षरांसह लेबल केले जाते. हा श्लोक एडगर ऍलन पोच्या "ॲनाबेल ली:" मधून घ्या .

एक वर्षापूर्वी,
समुद्राजवळच्या एका राज्यात, एक युवती राहत होती जिला तुम्ही ॲनाबेल ली नावाने
ओळखता ; आणि ही मुलगी ती माझ्यावर प्रेम करण्याशिवाय आणि माझ्यावर प्रेम करण्याशिवाय इतर कोणत्याही विचाराशिवाय जगली .

पहिल्या आणि तिसऱ्या ओळींचा यमक, आणि दुसऱ्या, चौथ्या आणि सहाव्या ओळींचा यमक आहे, म्हणजे त्यात एक ababcb यमक योजना आहे, कारण "विचार" इतर कोणत्याही ओळींशी यमक करत नाही. जेव्हा ओळी यमक करतात आणि त्या एकमेकांच्या शेजारी असतात, तेव्हा त्यांना यमक  जोडले जाते . एका ओळीत तीनला यमक तिहेरी म्हणतात . या उदाहरणात यमक जोडलेले दोन किंवा तिहेरी नाहीत कारण यमक पर्यायी ओळींवर आहेत.

काव्यात्मक रूपे

अगदी लहान शाळकरी मुले देखील कवितेशी परिचित आहेत जसे की बॅलड फॉर्म (पर्यायी यमक योजना), हायकू (पाच अक्षरे, सात अक्षरे आणि पाच अक्षरे बनवलेल्या तीन ओळी), आणि अगदी लिमेरिक - होय, हा एक काव्य प्रकार आहे. त्यात ताल आणि यमक योजना आहे. ते साहित्यिक असू शकत नाही, पण कविता आहे.

रिकाम्या श्लोकांच्या कविता आयंबिक स्वरूपात लिहिल्या जातात, परंतु त्यांना यमक योजना नसते. जर तुम्हाला आव्हानात्मक, गुंतागुंतीच्या फॉर्ममध्ये तुमचा हात वापरायचा असेल, तर त्यात सॉनेट (शेक्सपियरचे ब्रेड अँड बटर), विलेनेले (जसे की डायलन थॉमसचे "डू नॉट गो जेंटल टू दॅट गुड नाईट."), आणि सेस्टिना , जी रेषा फिरवते. त्याच्या सहा श्लोकांमध्ये विशिष्ट पॅटर्नमध्ये शब्दांचा शेवट करणे. तेर्झा रीमासाठी, दांते अलिघेरीच्या "द डिव्हाईन कॉमेडी" चे भाषांतर पहा जे या यमक योजनेचे अनुसरण करतात: aba, bcb, cdc, ded in iambic pentameter.

मुक्त श्लोकाला कोणतीही ताल किंवा यमक योजना नाही, तरीही त्याचे शब्द आर्थिकदृष्ट्या लिहिणे आवश्यक आहे. ज्या शब्दांची सुरुवात आणि शेवटची ओळी असते त्यांना अजूनही विशिष्ट वजन असते, जरी ते यमक नसले तरीही किंवा कोणत्याही विशिष्ट मीटरिंग पॅटर्नचे पालन केले जात नसले तरीही.

तुम्ही जितकी जास्त कविता वाचाल, तितकेच तुम्ही फॉर्म आंतरिक बनवू शकाल आणि त्यामध्ये शोध लावू शकाल. जेव्हा फॉर्म दुस-या स्वरूपाचा वाटतो, तेव्हा तुम्ही पहिल्यांदा फॉर्म शिकत आहात त्यापेक्षा ते अधिक प्रभावीपणे भरण्यासाठी तुमच्या कल्पनेतून शब्द प्रवाहित होतील.

त्यांच्या क्षेत्रात मास्टर्स

कुशल कवींची यादी मोठी आहे. तुम्हाला कोणते प्रकार आवडतात ते शोधण्यासाठी, येथे आधीच नमूद केलेल्या कवितांसह विविध प्रकारच्या कविता वाचा. "ताओ ते चिंग" पासून रॉबर्ट ब्लाय पर्यंत आणि त्यांचे भाषांतर (पाब्लो नेरुदा, रुमी आणि इतर अनेक) जगभरातील आणि सर्व काळातील कवींचा समावेश करा. लँगस्टन ह्यूजेस ते रॉबर्ट फ्रॉस्ट वाचा. वॉल्ट व्हिटमन ते माया अँजेलो. सॅफो ते ऑस्कर वाइल्ड. यादी पुढे आणि पुढे जाते. आज सर्व राष्ट्रीयतेचे आणि पार्श्वभूमीचे कवी काम करत असताना, तुमचा अभ्यास कधीच संपुष्टात येत नाही, विशेषत: जेव्हा तुम्हाला एखाद्याचे काम सापडते जे तुमच्या मणक्याला वीज पुरवते.

• 
  

कविता म्हणजे काय?

गणेश कनाटे

Updated:२७ जानेवारी, २०२०, २:१५ PM"कविता म्हणजे काय', असा प्रश्न वाचकांना पडतोच. मग तो या प्रश्नाचे उत्तर कुठे शोधत असेल? का नसेलच शोधत? की आपल्या अंत:प्रेरणेवर विश्वास ठेवून पुढ्यातल्या संहितेला कविता मानून मोकळा होतो. हे प्रश्न केवळ मराठी कवितेच्या वाचकांना पडणारे प्रश्न नव्हेत; हे जगभरातील सर्व काव्यरसिकांना पडणारे प्रश्न आहेत. कवितेची समीक्षा लिहिणाऱ्या समीक्षकांनाही "कविता म्हणजे काय', हा प्रश्न ऍरिस्टॉटलच्या काळापासून आजवर छळतोच आहे.

पौर्वात्य आणि पाश्‍चिमात्य दोन्ही परंपरांमध्ये कवितेची व्याख्या करण्याचे अगणित प्रयत्न झाले. परंतु कवितेची सर्वमान्य किंवा अंतिम अशी व्याख्या कुणालाही करता आली नाही. याचे मूळ "व्याख्या' या संज्ञेची जी व्याख्या दिली जाते त्यात दडलेले आहे. "व्याख्येत वस्तूचे किंवा संज्ञेचे व्यवच्छेदक लक्षण देणे (Unique Characteristic) म्हणजे व्याख्या.' कवितेच्या बाबतीत असे व्यवच्छेदक लक्षण किंवा एकच एक सत्त्व कुणालाही शोधता आले नाही. म्हणून व्याख्येच्या नावाखाली अनेक कवी-समीक्षकांनी कवितेची लक्षणे सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे.
अभारतीय भाषांमध्ये अगदी ऍरिस्टॉटलपासून विलियम वर्डसवर्थ, टी. एस. इलियट, मिशेल रिफातेरी, रिचर्डस, हर्बर्ट रीड, टेरी ईगलटन आणि मराठीत अलीकडच्या काळात सुधीर रसाळ, रमेश तेंडुलकर, म. सु. पाटील, गंगाधर पाटील, वसंत आबाजी डहाके, चंद्रकांत पाटील, मिलिंद मालशे यांच्यासारख्या जाणकार समीक्षकांनीही हा प्रयत्न केलेला आहे. परंतु दोन्ही परंपरांमध्ये अपवाद वगळता बहुतेकांनी व्यवच्छेदक लक्षण देण्याऐवजी अनेक लक्षणे देण्याचा प्रयत्न केला. त्यामुळे या "व्याख्यासदृश व्याख्या' अतिव्याप्त तरी होतात किंवा अव्याप्त तरी. म्हणूनच वाचक शेवटी त्याच्या भाषिक समजेच्या आधारावर, काव्यस्मृतीच्या आधारावर आणि कविता या साहित्य प्रकाराबद्दलच्या कल्पनांच्या आधारावर वाचलेली संहिता कविता आहे किंवा नाही हे ठरवतो. म्हणूनच वाचकाला जशी बा. भ. बोरकरांची, इंदिरा संतांची, शांता शेळके यांची कविता कविता वाटते तशीच बा. सी. मर्ढेकरांची, दिलीप चित्रेंची, अरुण कोलटकरांची आणि नामदेव ढसाळांचीही कविता कविताच वाटत असते.

कविता म्हटले की आपल्या डोळ्यासमोर तिच्या लक्षणांची एक यादी येते. अलंकार, प्रतिमा, प्रतीक, मिथक, आदिबंध आदींचा वापर करणारी छंदोबद्ध, वृत्तबद्ध किंवा मुक्तछंद-मुक्तशैलीत लिहिली गेलेली संहिता आपण कविता म्हणून स्वीकारत असतो. अलीकडच्या काळात सुधीर रसाळ यांनी प्रतिमेला केंद्रीभूत मानून "शब्दांनी घडविल्या गेलेल्या प्रतिमांची सेंद्रिय रचना म्हणजे कविता होय,' अशी एक व्याख्या केली. (कविता आणि प्रतिमा- सुधीर रसाळ) त्यांच्या मते, प्रतिमा हा घटक कवितेला काव्यत्व मिळवून देणारा प्राणभूत घटक आहे. परंतु ही व्याख्या स्वीकारली तर कथनपरतकडे झुकणाऱ्या बहुसंख्य रचना कविता म्हणून स्वीकारता येणार नाहीत. कथाकाव्य, आख्याने, पोवाडे यांसारख्या काव्यप्रकारांत प्रतिमांची संघटना नसते. मग हे काव्यप्रकार कविता म्हणून बाद करायचे काय? तसेच पु. शि. रेगे यांच्या काही कादंबऱ्या, गंगाधर गाडगीळ यांच्या काही कथा किंवा ग्रेस यांचे ललितबंध हे सारेच काव्यात्म आहे असे आपण म्हणतो, पण त्यांना कविता म्हणत नाही. या अंतर्विरोधाचे काय करायचे?

या पार्श्वभूमीवर, प्राचीन संस्कृत साहित्यशास्त्रात वक्रोक्तिजीवितकार आचार्य कुन्तक यांची व्याख्या मूल्यवान आहे. "काव्यमर्मज्ञांना आनंद देणाऱ्या सुंदर (वक्र) कवी-व्यापारयुक्त रचनेतील शब्द आणि अर्थ यांच्या समन्वित रूपाला काव्य म्हणतात.' त्यांच्या मते, वक्रोक्ती हा काव्याचा आत्मा आहे. या ठिकाणी ध्वन्यालोककार आनंदवर्धन यांच्या मते, "ध्वनी हा काव्याचा आत्मा असतो,' हे मत विचारात घेता येते. त्यांच्या मते, शब्दाचे "वाच्य' आणि "प्रतीयमान' असे दोन अर्थ असतात; "प्रतीयमान' अर्थ म्हणजे "ध्वनी'; ध्वनीमुळे भाषिक रचनेला "काव्यत्व' प्राप्त होते. या दोन्ही व्याख्या जर एकत्रितपणे वापरल्या तर आपण डहाके यांच्या व्याख्येकडे वळू शकतो. डहाके लिहितात, "नाद आणि अर्थ असलेल्या शब्दांची सममूल्यतेच्या तत्त्वानुसार केलेली मांडणी असलेल्या ओळींची; छंद, अक्षरगणवृत्त, मात्रावृत्त अथवा मुक्तछंद-मुक्तशैली यांतील लय-तालांत बांधलेली; अलंकार, प्रतिमा, प्रतीक, मिथक, आदिबंध यांच्या उपयोजनाचे अर्थसंपृक्त असलेली; वाच्यार्थ आणि वाच्यार्थातून स्पंदित होणारा व्यंगार्थ असलेली रचना, म्हणजे कविता, असे म्हणता येईल.' (काव्यप्रतीती- वसंत आबाजी डहाके)

या पार्श्वभूमीवर, मिशेल रिफातेरी याने "सेमिऑटिक्‍स ऑफ पोएट्री' या ग्रंथात कवितेच्या लक्षणांची केलेली चर्चा बहुमोल आहे. रिफातेरीच्या मते, अर्थाच्या पातळीवरील वक्रता (Indirection) ही प्रतिरूपणाला (Representation) वा अनुकृतीला (Mimesis) नकार देणारी असते. ती विचलन म्हणजे (Deviation), विरूपण (Distortion) व अर्थनिर्मिती यांनी साधलेली असते. रिफातेरी कवितेचा अर्थ (Meaning) आणि कवितेची अर्थवत्ता (Significance) यांत भेद करतो. (कवितेचा शोध- वसंत पाटणकर)

या पार्श्वभूमीवर आचार्य कुन्तक यांची व्याख्या व रिफातेरी यांनी सांगितलेली लक्षणे हाताशी घेऊन "यान्नीस रीत्सोस' या ग्रीक कवीच्या "डायरीज ऑफ एक्‍झाईल' (वनवासातील रोजनिशी) या प्रसिद्ध कवितासंग्रहातील एक कविता बघूया.

सिगरेटच्या पाकिटांत काही चिठ्ठ्या घेऊन
जोड्यांत खूप काही खरडलेले काही कागद लपवून
डोळ्यांत काही निषिद्ध स्वप्नं घेऊन
(जिथे गाडले गेलेत ते) त्या दगडांखालीच
रात्री, ते एकत्र येतात

नेमके त्याचवेळी
मोठे होत जाते आकाश
मोठे आणि खोल होत जाते आकाश

वाच्यार्थ किंवा काव्यार्थ सांगण्याच्या भानगडीत न पडताही आपण हे बघू शकतो, की एक कैदी तुरुंगातच मारल्या गेलेल्या, त्याच्या स्मृतीतल्या कैद्यांच्या एकत्र येण्याच्या काल्पनिक स्थितीचे वर्णन पहिल्या चार ओळींत करतो आणि नंतरच्या तीन ओळींत आकाशाच्या मोठे आणि खोल होत जाण्याची कल्पना मांडतो. मोजक्‍या शब्दांत कैद्यांचे दुःखं, भोगलेल्या यातना, जीवनातली परात्मता, जगण्याविषयीची आस्था सगळेच लीलया मांडतो. असे करत असताना रीत्सोस माणसाच्या हातातील आशेचा क्षीण धागा सुटू देत नाही.

Also Read

Badlapur School Crime: बदलापूर स्टेशनबाहेर खबरदारी म्हणून पोलिसांचा मोठा बंदोबस्त, इंटरनेट सेवा आजही बंद

२१ ऑगस्ट, २०२४, २:२२ AM

Pune MPSC Agitation: कृषी विभागाच्या विद्यार्थ्यांच्या आंदोलनाला यश, पण काही संघटना अद्याप आंदोलनावर ठाम

२१ ऑगस्ट, २०२४, १:४९ AM

राज्यातील विदारक स्थिती! शाळांमध्ये ना सीसीटीव्ही कॅमेरे ना सखी सावित्री समिती; पोलिस पाटील म्हणतात, समितीबद्दल माहितीच नाही

२१ ऑगस्ट, २०२४, १:४५ AM

Apple And Makhana Smoothie: सकाळची हेल्दी सुरूवात करण्यासाठी बेस्ट आहे अ‍ॅपल-मखाणा स्मुदी, जाणून घ्या रेसिपी

२१ ऑगस्ट, २०२४, २:०५ AM

Latest Maharashtra News Updates : सर्वोच्च न्यायालयाच्या 'त्या' निर्णयाविरोधात देशभरातील विविध संघटनांकडून आज 'भारत बंद'ची हाक

२१ ऑगस्ट, २०२४, २:२७ AM

वाच्यार्थ किंवा काव्यार्थ सांगण्याच्या भानगडीत न पडताही आपण हे बघू शकतो, की एक कैदी तुरुंगातच मारल्या गेलेल्या, त्याच्या स्मृतीतल्या कैद्यांच्या एकत्र येण्याच्या काल्पनिक स्थितीचे वर्णन पहिल्या चार ओळींत करतो आणि नंतरच्या तीन ओळींत आकाशाच्या मोठे आणि खोल होत जाण्याची कल्पना मांडतो. मोजक्‍या शब्दांत कैद्यांचे दुःखं, भोगलेल्या यातना, जीवनातली परात्मता, जगण्याविषयीची आस्था सगळेच लीलया मांडतो. असे करत असताना रीत्सोस माणसाच्या हातातील आशेचा क्षीण धागा सुटू देत नाही.

प्रयत्न हाच देव

प्रयत्न हाच देव 

देव म्हणजे आपल्याला प्राप्त करायचे निश्चित उद्दिष्ट असा अर्थ आपण अन्वयार्थाने घेतला पाहिजे. प्रत्येकाला देव प्राप्त व्हावा त्या दृष्टिकोनातून प्रत्येकाचे प्रयत्न सुरू असतात. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांनी तर देव या संकल्पनेची व्याख्या 'जो देतच राहतो तो देव' तेथे घेव नाही. तर प्रत्येकाला आपला देव प्रयत्नाने साध्य करता येऊ शकतो. 'प्रयत्ने कण रगडीता वाळूचे तेलही गळे' असे म्हटले जाते. त्याचबरोबर संत तुकाराम ही म्हणतात, 'असाध्य ते साध्य करिता सायास नाव त्याचे अभ्यास तुका म्हणे'

तर प्रसिद्ध साहित्यिक ना. सी. फडके म्हणतात 'प्रयास हा प्रतिभेचा प्राणवायू आहे'. प्रयत्न शिवाय आणि कष्टाशिवाय जगामध्ये कुणालाही काही प्राप्त होत नाही. यशाची गाथा बघत असताना प्रयत्न हाच त्यातील महत्त्वाचा गुणधर्म आपणास दिसून येतो. शास्त्रज्ञ, कलावंत, निर्माते, साहित्यिक, उद्योजक, व्यापारी, खेळाडू, अभिनेते सर्वच या सृष्टीतील जीव प्रयत्नानेच यश प्राप्त करून घेऊ शकतो व उच्च पदाला प्राप्त होऊ शकतो. प्रयत्नामध्ये प्रामाणिकता, सत्यता, सातत्य, परिश्रम, सामाजिक उत्तरदायित्व, सामाजिक बांधिलकी, सामूहिकता सामंजस्य, प्रेम भावना आदी बाबी जर आल्या तर हे प्रयत्न देवस्वरूप होतात.

व्यंकटेश माडगूळकर यांचा अल्प परिचय व 'काळ्या तोंडाची' या कथेचा भावार्थ

व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर (जन्म : माडगूळ, ५ एप्रिल १९२७; - २७ ऑगस्ट |२००१) हे मराठी लेखक आणि चित्रकार होते. त्यांनी कथा, कादंबऱ्या, प्रवासवर्णनांसह चित्रपटांसाठी पटकथाही लिहिल्या. व्यंकटेश माडगूळकर यांना शिकारीचा छंद होता.त्यांनी काही पुस्तके त्यांच्या जंगल भ्रमंतीच्या अनुभवांवर लिहिली आहेत.

व्यंकटेश माडगूळकर

जन्म नाव- व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर

जन्म- एप्रिल ५, १९२७

माडगूळ- सांगली जिल्हा

मृत्यू- ऑगस्ट २८, २००१, पुणे

राष्ट्रीयत्व- भारतीय 

कार्यक्षेत्र- लेखन

साहित्य प्रकार- कथा, नाटके, प्रवासवर्णन, अनुवाद, कादंबऱ्या

कार्यकाळ (५ एप्रिल १९२७ – २००१)

विषय- निसर्ग, ललित

प्रसिद्ध साहित्यकृती- बनगरवाडी

वडील- दिगंबर बळवंत माडगूळकर

आई- बनुताई दिगंबर माडगुळकर

अपत्ये- ज्ञानदा नाईक, मोहन

पुरस्कार- साहित्य अकादमी पुरस्कार

व्यंकटेश माडगूळकर यांचा जन्म सांगली जिल्ह्यातील माडगूळचा. औपचारिक शिक्षण मॅट्रिकपर्यंतही झाले नाही. तथापि त्यांनी स्वप्रयत्नाने वाङ्मयाचा व्यासंग केला. इंग्रजी शिकून पाश्चात्त्य साहित्याचेही वाचन केले. मराठी कवी, गीतकार ग.दि. माडगूळकर यांचे हे धाकटे बंधू होत.

व्यंकटेश माडगूळकर हे आकाशवाणीवर ते दीर्घकाळ (१९५५-८५) नोकरीत होते.[१]

आरंभी काही काळ पत्रकारिता केल्यानंतर ते १९५० च्या सुमारास व्यंकटेश माडगूळकर मुंबईस आले आणि मराठी चित्रसृष्टीत पटकथालेखन करू लागले. तत्पूर्वी 'माणदेशी माणसे' (१९४९) हा त्यांचा कथासंग्रह प्रसिद्ध झाला होता. त्यातील व्यक्तिरेखांतून त्यांनी ग्रामीण माणसाचे जे अस्सल आणि जिवंत दर्शन घडविले, ते तोवरच्या मराठी सहित्याला अनोखे होते. अद्भुतता, स्वप्नरंजन, कल्पनारम्यता ह्यांच्या ह्या पकडीतून सुटलेल्या वास्तववादी ग्रामीण साहित्यकृतींचा आरंभ त्यांच्या ह्या कथासंग्रहापासून झाला. त्यानंतर गावाकडच्या गोष्टी (१९५१), हस्ताचा पाऊस (१९५३), सीताराम एकनाथ (१९५१), काळी आई (१९५४), जांभळीचे दिवस (१९५७) ह्यांसारखे त्यांचे कथासंग्रह प्रसिद्ध झाले. त्यांच्या कथांचे अनुवाद डॅनिश, जर्मन, जपानी आणि रशियन अशा विविध जागतिक भाषांत झालेले आहेत.

ग्रामीण कथेप्रमाणेच ग्रामीण कादंबरीच्या संदर्भातही त्यांनी मोलाची कामगिरी बजावली. बनगरवाडी (१९५५), वावटळ (१९६४), पुढचं पाऊल (१९५०), कोवळे दिवस (१९७९), करुणाष्टक (१९८२), आणि सत्तांतर (१९८२), ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या उल्लेखनीय आहेत.

व्यंकटेश माडगूळकर हे १९४२ च्या स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी झाले होते. 'कोवळे दिवस' ह्या कादंबरीत अशाच एका कोवळया स्वातंत्र्यसैनिकाचे अनुभव आहेत.

'पुढचं पाऊल' ही त्यांच्याच एका कथेवरून त्यांनी लिहिलेली कादंबरी. एका दलित कलावंताच्या जीवनावरील ह्या कादंबरीत त्याच्यावरील अन्याय त्याबद्दची त्याची चीड आणि पुढचे पाऊल टाकून प्रगतीचा मार्ग शोधण्याची दलित मनाची धडपड दाखाविली आहे.

व्यंकटेश माडगूळकरांनी नाटकेही लिहिली, 'तू वेडा कुंभार', 'सती', 'पति गेले गं काठेवाडी' ही त्यातील काही विशेष उल्लेखनीय होत. 'कुनाचा कुनाला मेळ न्हाई' आणि 'बिनबियांचे झाड' ही त्यांनी लिहिलेली लोकनाट्येही गाजली.

'प्रवास एक लेखकाचा' हे व्यंकटेश माडगूळकरांचे आत्मचरित्र आहे.

व्यंकटेश माडगूळकर यांच्या ४१ पुस्तकांचे पुण्यातील मेहता प्रकाशनकडून १८ मे २०१२ रोजी नव्याने प्रकाशन झाले.

व्यंकटेश माडगूळकरांचे प्रकाशित साहित्य

संपादन

अशी माणसं अशी साहसं (ललित)

उंबरठा (कथासंग्रह)

ओझं (कथासंग्रह)

करुणाष्टक (कादंबरी)

काळी आई (कथासंग्रह)

कुनाचा कुनाला मेळ नाही (लोकनाट्य)

कोवळे दिवस (कादंबरी)

गावाकडच्या गोष्टी (कथासंग्रह)

गोष्टी घराकडील (कथासंग्रह)

चरित्ररंग

चित्रकथी

चित्रे आणि चरित्रे (ललित)

जंगलातील दिवस

जनावनातली रेखाटणें

जांभळाचे दिवस (कथासंग्रह)

डोहातील सावल्या

तू वेडा कुंभार (नाटक)

नागझिरा

पति गेले गं काठेवाडी (नाटक)

परवचा

पांढरी मेंढरे, हिरवी कुरणे (प्रवासवर्णन)

पांढऱ्यावर काळे (कथासंग्रह)

पारितोषिक (कथासंग्रह)

पुढचं पाऊल (कादंबरी)

प्रवास एक लेखकाचा (आत्मचरित्र)

माणदेशी माणसे (व्यक्तिचित्रणे) - रिचर्ड लुवेसिनच्या 'हाऊ ग्रीन वॉज माय व्हॅली' यावरून 'माणदेशी माणसे'ची कल्पना सुचली. [२]

मी आणि माझा बाप

बनगरवाडी (कादंबरी) - याचे कथानक त्यांना 'पिपल ऑफ द डियर' या कादंबरीवरून सुचले. [२]

बाजार

बिकट वाट वहिवाट

बिनबियांचे झाड (लोकनाट्य)

रानमेवा

वाघाच्या मागावर

वाटा (कथासंग्रह)

वारी

वावटळ (कादंबरी) :

वाळूचा किल्ला

व्यंकटेश माडगूळकर यांची कथा : माणदेशी व्यक्ती व गावाकडचे किस्से, आत्मवृत्तपर व त्याचबरोबर स्वतःच्या लेखनावरील, निसर्गपर व जनावरांसंबंधीच्या, शिकारीच्या, शेतकऱ्याच्या, भुताखेताच्या, तमासगिरांच्या, स्त्रीजीवनावर, शहरी समस्येच्या - अशा सर्व धर्तीच्या निवडक २५ कथांचा संग्रह (संपादक - अरविंद गोखले)

सती (नाटक)

सत्तांतर (कादंबरी)

सरवा

सीताराम एकनाथ (कथासंग्रह)

सुमीता

हस्ताचा पाऊस (कथासंग्रह)

व्यंकटेश माडगूळकर यांच्यावर लिहिलेली पुस्तके आणि लेख

पटकथा

संपादन

जशास तसे (कथा- १९५१)

पुढचं पाऊल (कथा-१९५०)

रंगपंचमी (पटकथा, संवाद-१९६१)

वंशाचा दिवा (कथा-१९५०)

सांगत्ये ऐका (पटकथा-संवाद-१९५९)

गौरव- व्यंकटेश माडगूळकरांच्या अनेक पुस्तकांना महाराष्ट्र राज्य सरकारचे पुरस्कार लाभले. त्यांत 'गावाकडील गोष्टी', 'काळी आई' ह्यांसारखे कथासंग्रह, 'बनगरवाडी' ही कादंबरी आणि 'सती' ही नाट्यकृती ह्यांचा अंतर्भाव होतो.

साहित्य अकादमी पुरस्कार १९८३ - 'सत्तांतर' साठी

जनस्थान पुरस्कार

शरद baviskar- भुरा

भूरा

अंदाज आरशाचा - इलाही जमादार

इलाही जमादार (जन्म : दुधगाव-सांगली, १ मार्च १९४६, मृत्यू :३१ जानेवारी २०२१) हे एक मराठी गझलकार होते. उत्तुंग गझलकार सुरेश भटांच्या नंतर त्यांचेच नाव घेतले जाते. हा महान कवी पुण्यात एका आऊटहाऊसच्या छोट्या खोलीत राही. पुस्तकांचा आणि मांजरांचा पसारा एवढा की, खोलीत पाय ठेवायला जागा नसे. तरीही इलाहींचा प्रत्येक मित्राला घरी बोलावण्याचा आग्रह असे. खोली लहान असली तरी या कवीचे मन मोठे होते. प्रत्येक मित्राला त्यांनी मनाच्या दालनात ऐसपैस जागा दिली होती.

इलाही जमादार यांनी १९६४ सालापासून काव्यलेखनाला प्रारंभ केला होता. ते आकाशवाणी आणि दूरदर्शनचे मान्यताप्राप्त कवी होते. विविध मराठी, हिंदी, उर्दू दैनिके व मासिकांतून इलाहींच्या कविता व गझला प्रसिद्ध झाल्या आहेत. ते गझल क्लिनिक ही नवोदित मराठी कवींसाठी गझल कार्यशाळा घेत.

इलाही जमादार यांनी अनेक कविसंमेलने आणि मुशायरे यांत भाग घेतला होता.. इलाही जमादार यांचे महाराष्ट्रतील अनेक शहरांत आणि महाराष्ट्राबाहेरील इंदूरमध्ये स्वतंत्र काव्यवाचनाचे आणि मराठी गझलांच्या संदर्भातील प्रश्नोत्तरांचे जाहीर कार्यक्रम होत असत. इलाही यांनी 'जखमा अशा सुगंधी' आणि 'महफिल-ए-इलाही' या नावांनी मराठी, उर्दू काव्यवाचनाचे जाहीर कार्यक्रम केले आहेत.

इलाही जमादार यांचे आकाशवाणीवरील कार्यक्रम

संपादन

• युववाणी या कार्यक्रमात त्यांचे काव्यवाचन होत असे.
• मराठी सुगम संगीत, स्वरचित्र यांसारख्या कार्यक्रमांतून इलाही जमादार यांच्या संगीतबद्ध रचनांचे सातत्याने प्रसारण झाले आहे.

दूरचित्रवाणीवरील इलाही यांचा सहभाग

संपादन

• दूरदर्शनवरच्या ’आरोही’ या कार्यक्रमात इलाही यांनी स्वरबद्ध केलेली स्वरचित हिंदी गीते प्रसारित झाली आहेत.
• त्यांच्या मराठी काव्यरचना ’मराठी सुगम संगीत’आणि स्वरचित्र या कार्यक्रमांतून सादर झाल्या आहेत.
• दूरचित्रवाणीवरच्या सनक, आखरी इन्तजार या काही टेलिफिल्म्सकरिता गीतलेखन
• एहसास अपने अपने, स्वामी समर्थ, पुलिस भी एक इन्सान है, चलो मछिंदर गोरख आयो या हिंदी मालिकांसाठी गीतलेखन
• मर्मबंध, सप्तरंग, नसते उद्योग, गणेश पुराण, राजा शिवछत्रपति. या मराठी मालिकांसाठी गीतलेखन.

जाहीर कार्यक्रम

संपादन

• इलाही जमादार यांनी अनेक कविसंमेलने व मुशायरे यात भाग घेतला आहे.
• इलाही जमादार यांचे महाराष्ट्रतील अनेक शहरांत आणि व महाराष्ट्राबाहरील इंदूरमध्ये स्वतंत्र काव्यवाचनाचे व मराठी ग़ज़लांच्या संदर्भातील प्रश्नोत्तरांचे जाहीर कार्यक्रम होतात..
• इलाही यांनी ’जखमा अशा सुगंधी' व ’महफिल-ए-इलाही' या नावांचेे मराठी, उर्दू काव्यवाचनाचे जाहीर कर्यक्रम केले आहेत.

इलाही जमादार यांच्या गीतांच्या ध्वनिफिती

संपादन

• मराठी - एक जखम सुगंधी, शब्दसुरांची भावयात्रा, स्वप्न तारकांचे, भावनांची वादळे (गझला व निवेदन)
• हिंदी अलबम -हिंदी पॉप गीते
• संगीतिका -
  • हिंदी - सप्तस्वर, माया और साया, नीर क्षीर विवेक.
  • मराठी - स्वप्न मिनीचे
• नृत्यनाट्ये :
  • हिंदी - नीरक्षीरविवेक
  • मराठी - मी कळी मला फुलायचे. (वरील सर्व संगीतिका व नृत्यनाट्ये ’मनीषा नृत्यालय' द्वारा रंगमंचावर सादर होतात).

इलाही ज़मादार यांचे काव्य/गझल संग्रह

संपादन

• अनुराग
• अनुष्का
• अभिसारिका
• गुफ्तगू
• जखमा अश्या सुगंधी
• दोहे इलाहीचे
• भावनांची वादळे
• मुक्तक

इलाही ज़मादार यांची एक कविता

संपादन

सांजवेळो सोबतीला, सावली देऊन जा

भैरवी गाईन मी, तू मारवा गाऊन जा

मी जपोनी ठेविल्या, संवेदना स्पर्शातल्या

त्या खुणांचे ताटवे तू एकदा फुलवून जा

पेरला श्वासातुनी मी गंध ओल्या प्रीतिचा

धुंद मी माझ्यात आहे, धुंद तू होऊन जा

घेतला झोळीत माझ्या, मी व्यथेचा जोगवा

एकदा हातात माझ्या, हात तू देऊन जा

यापुढे जमणारना तुज, ओळखीचे, पाहणे

त्या तुझ्या नजरेत मजला, तू जरा भिजवून जा

नववधू होऊन तू, जाशील जेव्हा त्या घरी,

त्या घराच्या वळचणीला, आठवण, ठेवून जा

इलाही ज़मादार यांची काही ध्वनिमुद्रित गीते

संपादन

• अंदाज आरशाचा वाटे खरा
• निशिगंध तिच्या नजरेचा
• भावनांची वादळें उठली
• लहरत लहरत बहरत बहरत
• शीक एकदा खरेच प्रीत

वाचलेली ऐकलेली, माणसे गेली कुठे
पुस्तकातून पाहिलेली, माणसे गेली कुठे
रोज अत्याचार होतो, आरशावरती अता
आरशाला भावलेली, माणसे गेली कुठे?

अंदाज आरशाचा, वाटे, खरा असावा

बहुतेक माणसाचा, तो चेहरा असावा

जखमा कशा सुगंधी, झाल्यात काळजाला

केलेत वार ज्याने, तो मोगरा असावा

नाही अखेर कळले, नौका कशी बुडाली

भयभीत काठ सांगे, तो भोवरा असावा

का आळ खंजिरावर, घेता तुम्ही खुनाचा?

की वाटले तुम्हाला, तो सोयरा असावा!

काठावरी उतरली, स्वप्ने तहानलेली

डोळ्यात वेदनेचा, माझ्या, झरा असावा

भेटून वादळाला, इतुके विचार आता

शाबूत एवढाही, का, कोपरा असावा

दारात ती उभी अन्‌, नयनी अबोल अश्रू

लाचार ती असावी, तो, उंबरा असावा

माथ्यावरी नभाचे, ओझे सदा "अलाही'

दाही दिशा कशाच्या, हा, पिंजरा असावा

- इलाही जमादार

अंदाज आरशाचा, वाटे, खरा असावा

बहुतेक माणसाचा, तो चेहरा असावा

— आरशात दिसणाऱ्या चेहऱ्यासारखा माणसाचा खरा चेहरा असावा, पण बहुतेकदा माणूस जसा दिसतो तसा तो खरा नसतो.

🔹 जखमा कशा सुगंधी, झाल्यात काळजाला

केलेत वार ज्याने, तो मोगरा असावा

— जखमा खोल असूनही त्या सुगंधी भासत आहेत; कदाचित ज्याने दुखावले तो प्रिय व्यक्ती, निरागस वा पवित्र (मोगऱ्यासारखा) असावा.

🔹 नाही अखेर कळले, नौका कशी बुडाली

भयभीत काठ सांगे, तो भोवरा असावा

— जीवनाची नौका कशी बुडाली हे कळले नाही, पण काठ (सुरक्षिततेचे प्रतीक) सांगतो की भोवरा (फसवे संकट) यासाठी जबाबदार असावा.

🔹 का आळ खंजिरावर, घेता तुम्ही खुनाचा?

की वाटले तुम्हाला, तो सोयरा असावा!

— कोणी खंजीराने घाव घातला, तरी त्याचा दोष मान्य करत नाही; उलट तोच आपला सोयरा (जवळचा) असल्यासारखा भासतो. नात्यांमधील विश्वासघात याचा उल्लेख आहे.

🔹 काठावरी उतरली, स्वप्ने तहानलेली

डोळ्यात वेदनेचा, माझ्या, झरा असावा

— जीवनाच्या काठावर स्वप्ने तहानलेली उतरली आहेत, आणि माझ्या डोळ्यात वेदनेचा झरा वाहतो आहे.

🔹 भेटून वादळाला, इतुके विचार आता

शाबूत एवढाही, का, कोपरा असावा

— प्रचंड वादळ (आघात, संकटे) भेटूनही असा प्रश्न पडतो की, हृदयात किंवा जीवनात एक कोपरा तरी शाबूत राहावा का?

🔹 दारात ती उभी अन्‌, नयनी अबोल अश्रू

लाचार ती असावी, तो, उंबरा असावा

— दाराशी एक स्त्री उभी आहे, तिच्या डोळ्यात न बोललेले अश्रू आहेत; ती लाचार (अवस्था) भासत आहे, पण उंबराच तिच्या अडथळ्याचे कारण असावा.

🔹 माथ्यावरी नभाचे, ओझे सदा "अलाही'

दाही दिशा कशाच्या, हा, पिंजरा असावा

— आकाशाचे (जगण्याच्या जबाबदाऱ्यांचे) ओझे नेहमीच माथ्यावर आहे; जणू दहा दिशांनी जीवन हा पिंजरा बनला आहे.

---

✅ सारांश भावार्थ

ही गझल मानवी जीवनातील फसव्या चेहऱ्यांची, दुखावलेल्या मनाची, स्वप्नांच्या हकनाक मरणाची, संकटांच्या वादळांची आणि लाचार अवस्थेची कथा सांगते. नात्यांमधील विश्वासघात, जीवनातील संघर्ष आणि भावनिक वेदना यातून जीवन हे जणू पिंजऱ्यात अडकलेले असल्याची जाणीव व्यक्त होते.

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांचे ग्रामस्वच्छता व ग्रामआरोग्याबाबत विचार

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांचे ग्रामस्वच्छता व ग्रामआरोग्याबाबत विचार

प्रस्तावना 

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज हे युगदृष्टे पुरुष होते. एकूण संत परंपरेत क्रांतिकारी देशभक्त, साहित्यिक, सर्वधर्म समन्वयक समाज शिक्षक, प्रवचनकार, कीर्तनकार, शिक्षणतज्ञ, आध्यात्म जाणकार, तत्वज्ञ विचारवंत व जनसामान्याची कैवारी असे बहुआयामी व्यक्तिमत्व या महाराष्ट्र भूमीत आधुनिक कालखंडात होऊन गेले. जनसेवा हीच ईश्वरसेवा मानणारे तुकडोजी महाराज यांनी ग्राम जीवनाचा ग्राम उन्नतीचा मूलमंत्र ज्या ग्रंथामध्ये सांगितला तो ग्रंथ म्हणजे ' ग्रामगीता' होय. त्यांनी या ग्रंथातून देशातील ग्राम संस्कृतीचे नितळ रूप आपल्यासमोर मांडले. गावाची गावकऱ्यांनी केलेली दुरावस्था, सद्यस्थिती व ग्राम स्वराज्य निर्माण होण्यासाठी करावयाची कार्ये ग्रामगीता सांगते. सध्या शासन राबित असलेल्या ग्राम विकासाच्या योजना याचे प्रतिबिंब 'ग्रामगीता' ग्रंथामध्ये आपणास पाहावयास मिळते. 

ग्रामविकासाबाबत राष्ट्रसंतांची भूमिका आदर्श प्रचारकाची असून त्यासाठी त्यांनी पुढे आणलेले साधने म्हणजे, ग्राम स्वच्छता, ग्राम आरोग्य, सामुदायिक ध्यान, सामुदायिक प्रार्थना, श्रमदान, भजन, सुसंघटित पातळीवर आचारसंहितेचे कार्यान्वयन आणि या सर्वांना पायाभूत असलेली 'सर्वत्र सुखिन: स्नतु' ही विश्वव्यापी प्रज्ञा, करुणा ही गुणसूत्रे होत.

भारतातील बहुसंख्य जनता खेडेगावात राहत आहे. तेव्हा भारताची उन्नती व्हायची असेल तर या खेडेगावांची सर्वांगीण सुधारणा झाली पाहिजे. सध्या अज्ञान, दारिद्र्य, भोळ्या समजुती वगैरेंनी गावातील जनता ग्रासली गेली आहे. तिच्या जीवनातील हरेक बाबीविषयी योग्य विचार तिच्या पुढे मांडून 'उद्धरेदात्मनात्मानम' या रीतीने तिला स्वतःचा उद्धार करण्यास प्रवृत्त करावे हा उद्देश महाराजांचा हा ग्रंथ लिहिण्यात आहे.

प्रस्तुत ग्रंथामधील पंचकातील ग्राम स्वच्छता व ग्राम आरोग्य या बाबतीतील विचारच प्रस्तुत शोधनिबंधात मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे.

१.ग्रामगीतेतील ग्राम स्वच्छतेबाबत विचारांचा परामर्श घेणे.

२.संत तुकडोजी महाराजांनी ग्रामगीतेतून व त्यांच्या भजनातून मांडलेले ग्राम आरोग्याबाबतचे विचार स्पष्ट करणे.

ग्रामगीता -

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांची ग्रामगीता महाकाव्याच्या दर्जाची आहे कारण महाकाव्याची सर्व लक्षणे या ग्रंथात दिसतात ग्रामगीतेतील तत्त्वज्ञान वैश्विक स्वरूपाचे आहे तिची विश्वात्मकता विशद करताना प्राध्यापक रघुनाथ कडवे लिहितात, "ग्रामगीता ही जगातील सर्वच देशाला प्रिय होईल कारण ग्रामगीतेत रशियातील टॉलस्टॉय आहे, अरबस्थानातील महंमद पैगंबर आहे. ग्रीक मधील सॉक्रेटिस आहे. रशियातील मार्क्स आहे. ग्रामगीतेत सर्वच धर्माच्या- पंथाच्या महापुरुषांचा समावेश आहे."१ या ग्रंथामध्ये एकूण ४१ अध्याय असून त्यातील ओवी संख्या ४६७५ एवढी आहे. ग्रंथाची पृष्ठ संख्या ३९५ आहे.

 ग्रामशुद्धी 

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांनी ग्रामगीतेमध्ये 'ग्रामशुद्धी' या शीर्षकाचा अध्यायच लिहिला आहे. 

आदर्श गाव हाच राष्ट्राचा पाया आहे. परंतु खेड्यात रस्ते घाणीने भरलेले व सभोवती डबके साचलेले, अरुंद रस्ते, जुनाट घरे त्यात वावरणारी जुण्या वळणाची साधी भोळी माणसे अशी खेड्याची अवस्था संत गाडगेबाबा व राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांनी प्रत्यक्ष पाहिली होती. दारू पिऊन झिंगणारे गावातील कार्यकर्ते काय गावाचा विकास करतील? यावर उपाय म्हणून गावागावात रामधून, गाव स्वच्छ करणे सामुदायिक प्रयत्नतून दिवसभरांच्या कार्याचा हिशोब देणे यामुळे ग्रामशुद्धी झाली आणि म्हणून महाराजांनी ग्रामगीतेतील ग्रामशुद्धी या अध्यायासाठी कर्मयोगी गाडगेबाबा यांची निवड केली.

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज गावाला शरीराची उपमा देऊन त्याला नेहमी स्वच्छ व पवित्र ठेवण्यासाठी सांगतात. स्वच्छतेसाठी रामधूनचे महत्त्व ते अध्यायात पटवून देतात. खेड्याची झालेली दुरावस्था त्याची कारणे व ती दूरावस्था दुरुस्त करण्यासाठी उपाय महाराज सांगतात. गावातील लोक शहराकडे आली व त्यामुळे गावाची दुर्दशा झाली. सर्व लोक आळशी बनले. ग्रामशुद्धी कुणीच करेनात, तेव्हा गावाचे रान झाले. पूर्वी ग्रामसफाईची परंपरा होती. ती सातत्याने चालविली नाही. गावाच्या पुनर्निर्माणासाठी महाराजांनी रामधुनीची परंपरा चालू केली. श्री गुरुदेव सेवा मंडळ संस्थेतून या कार्याची सुरुवात केली. ग्रामशुध्दीची कार्य योजना म्हणजे रामधून आहे. याबाबत महाराज लिहितात,

"मित्रहो ! रामधुन नाही आजची l ही आहे परंपरा प्रदक्षिणेची l 

प्रदक्षिणेत योजना होती कार्याची l तीच आहे रामधून ll मी समजतो गावहि शरीर l त्यांस राखावी नेहमी पवित्र l त्यानेच नांदेल सर्वत्र l आनंदी गावी 

जैसे आपण स्नान करावे l तैसे गावहि स्वच्छ ठेवित जावे l सर्वची लोकांनी झिजून घ्यावे l श्रेय गावाच्या उन्नतीचे ll२

रामधुन कशी काढावी? काय कार्य करावे? त्यामध्ये कुणी सहभागी व्हावे? हे सविस्तरपणे महाराज सांगतात. ग्रामसफाई पासून निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याचा खत शेतीच्या आरोग्यासाठी निर्माण करावा. कंपोस्ट खत तयार करावा. चर संडासात शौचालयात बसून त्यापासून खत तयार होऊन गावची जमीन सुपीक होईल. ते गावाच्या वैभवाचे दोत्तक सांगतात.

"सर्वांनी गाव स्वच्छ करावे l तेणे आरोग्य नांदेड बरवे l घाण-खतातुनि नवनवे l वैभव येईल उदयासि ll ३

रामधुन ही आपण केलेल्या उत्तम कार्याचे प्रदर्शन आहे. ती रामप्रहारी प्रसन्न मनाने, शिस्तीने गुरुदेवाच्या जयघोषाने भजने म्हणत, जागृती करत काढावी. थोर पुरुषांचे फोटो, तोरणे लावून, सडामार्जन करून, रांगोळ्या दारासमोर काढाव्यात. रामधूनीमुळे वातावरण निर्मिती होईल. सहजासहजी नेटके चालणे, बसणे, उठणे कळेल. गावातील घाणेरडी प्रवृत्ती आपोआप निघून जाईल. गावकऱ्यात ऐक्याची भावना वाढीस लागेल. भेदभाव उरणार नाही. सद्गुण, कला वाढविण्यास मदत होईल. म्हणून रामधून ही सहकार्याची बोधशाळा आहे असे राम धुनचे महत्व महाराज सांगतात. संत गाडगेबाबा गावातील स्वच्छतेला प्राधान्य देत. त्यांचा आदर्श प्रत्येक गावकऱ्यांनी ठेवावा म्हणून या अध्यायात गाडगेबाबांचे छायाचित्र व त्यांच्या संदर्भातील ओवी दिलेली आहे.

"गाडगेबाबा वैराग्यमूर्ती l तशीच सेवा मंडळ समिती

 मात्रा शुद्धीसाठी उत्तमरिती l प्रयत्नशील सर्वदा ll ४

भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या काळात महात्मा गांधींना भारतीय ग्रामीण लोकांच्या दुर्बलतेची जाणीव होती. त्यांनी हा देश स्वच्छ देश बनविण्याचे स्वप्न पाहिले होते. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज व संत गाडगेबाबांनी ही स्वच्छतेबाबत प्रत्यक्ष कार्य केले. इ.स. २०१४ पासून देशात स्वच्छ भारत अभियान राबविले जाते. तरीही भारतामध्ये आवश्यक तेवढी जागरूकता स्वच्छतेबाबत झालेली दिसून येत नाही. तुकडोजी महाराज स्वच्छतेला आनंद जीवनाचा झरा मानत. स्वच्छतेमुळे केवळ विकारच नाहीशी होतात असे नाही तर त्यासोबत आनंदी विचारांचा विकासही आपल्या मनात होऊ लागतो.

अतिसुंदर रहाणी आली l साफ गल्ली ही झाली

 ना दिसे कुणाची नाली l स्वच्छता घरोघरी फुलली ll ५

राष्ट्रसंत स्वच्छतेबाबत आपल्या युगप्रभात ग्रंथात स्वच्छतेचे व्यापक स्वरूप स्पष्ट करतात," शौच म्हणजे शुद्धता, स्वच्छता, पवित्रता ही धर्माचे एक मुख्य लक्षणच श्रेष्ठाने सांगून ठेवले आहे आणि त्यात गावाची, घरादाराची, कपड्यालत्यांची, अंतर्बाह्य शरीराची व वाणी-मनाची सुद्धा स्वच्छता त्यांनी सुचवून ठेवली आहे."६

तुकडोजींनी शरीरशुद्धीसाठी प्रार्थना मन शुद्धीसाठी प्रार्थना ध्यान व ग्रामसूद्दीसाठी ग्रामसफाई नीराम धून अधिक कार्यक्रम सध्या परिस्थितीत भारतातील खेड्यांसाठी किती उपयोगाचे आहेत व सौंदर्य वाढविणारे आहेत हे भजनातून मांडले. आज स्वच्छता हे महत्त्वाचे मूल्य ठरते आहे. त्यासाठी रामधूनीची भजने रचली. त्यामधून स्वच्छतेचे संदर्भ महाराज देतात.

"सोड आता धामधूम, निघाली रामधुन l चाल गड्या! बघाया जाऊ रे ll

झाडून-झुडून, सडा सारवण करून रांगोळ्या भरून, रंग लावू रे l "(संस्कार साधना, पान ६८)

"स्वच्छ करूया गाव सगळे, या झणी हो या झणी ll

 घाणही भरली पुरी, सगळ्या घरी सडकेवरी l (तुकड्यादास भजन अमृत सागर, मराठी भजन खंड, भजन, ९६७ पान ४२० व ४२१)

गावागावातील अस्वच्छता दूर व्हावी यासाठी भजनातून स्वच्छतेचे पाईक होण्यासाठी महाराज आवाहन करतात. महाराजांनी बाह्य स्वच्छतेबरोबर अंतरिक स्वच्छतेलाही तेवढेच महत्त्व दिलेले होते.

ग्राम आरोग्याबाबत विचार

भारतीय संस्कृतीत मानवाचे आयुष्य एका शतकाचे दर्शविले आहे. त्याचे चार भाग केलेले आहेत. त्यानुसार शरीराच्या अवस्था विशद केलेल्या आहेत. प्रत्येक भाग २५ वर्षाचा ठरविलेला आहे. या चारही अवस्थेत शरीर सुदृढ व उत्तम आरोग्यशील असावे अशी अपेक्षा केलेली आहे. आरोग्य उत्तम राहण्यासाठी काय प्रयत्न करावेत याबाबत ग्रामगीतेत हितोपदेश केलेला आहे.

बाळाच्या विकासासाठी माता-पित्याने कोणती पथ्ये पाळावीत याबाबत ग्रामगीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात काही सूचना केलेल्या आहेत.

संस्कार दुष्परिणाम कारी। न पडावे आतील गर्भावरी।

म्हणोनि माता-पित्यांनी सदाचारी। सदाचारी राहावे सद्भावे ।।

न करावे अश्लिल भाषण। न बघावे दृश्य हीन।

न राहावे व्यसनाधीन। दुर्गुणी अन्न न खावे।। आहार-विहार सात्विक पूर्ण। उत्तम गुणी चिंतन, वाचन। न ऐकावे शृंगार गायन। गर्भवतीस घेवोनि ।।(ग्रामगीता अध्याय दुसरा ओवी अनुक्रमे ३५,३६,३७)

सध्याच्या काळात गर्भवती घरात बसून राहू शकत नाही. तिला घराचे बाहेर दैनिक व्यवहार करावेच लागतात. अनेक स्त्रियांना नोकरी करावी लागते, उद्योगास जावे लागते, मजुरी करावी लागते. पती सोबत राहून अनेक कामात लक्ष द्यावे लागते. टीव्ही घराघरात असल्यामुळे त्यातील दृश्य दिसतात. त्यातील शृंगारिक गायन ऐकावे लागते. अशी स्थिती असली तरी गर्भवतीने आपल्या बाळाच्या शारीरिक वाढीसाठी उत्तम संस्कारासाठी स्वतःवर काही बंधने घातली पाहिजेत. जन्म देणाऱ्या बाळाच्या भवितव्याचा विचार तिने केला तर त्याचे संस्कार पोटातील बाळावर होतात. बाळाचा विकास करणे म्हणजे आपल्या गावातील एका घटकाचा विकास करणे हे माता-पित्याने ध्यानात ठेवावे हेच महाराजांना सांगायचे आहे. माता पिता जे सेवन करतात त्याचा प्रभाव बाळाच्या वाढीवर होत असतो म्हणून सात्विक आहार घेणे अत्यावश्यक आहे. छात्रालयातील विद्यार्थ्यांनाही सात्विक- साधे भोजन दिले पाहिजे. आजचे बालक हे उद्याचे नागरिक हे लक्षात ठेवून त्यांच्या व्यक्तिमत्वाच्या विकासासाठी सात्विक भोजन देणे अत्यावश्यक आहे. उत्तम आरोग्यासाठी आदर्श दिनचर्या असावी असे ग्रामगीतेत महाराज सांगतात. आपल्या शरीराची उत्तम वाढ व्हावी आणि आपले उत्तम आरोग्य लाभावे यासाठी उत्तम दिनचर्या प्रत्येक ग्रामस्थाची असली पाहिजे यावर महाराजांचा कटाक्ष होता. त्यांच्या आश्रमात दिनचर्या ठरलेली असे आणि आजही दिनचर्या ठरलेलीच असते.

त्याची वैशिष्ट्ये अशी आहेत  

वेळेवरि झोपवावे, जागवावे (अ.२,५६) कराया लावावे प्रात:ध्यान(अ.२, ५७) नित्यनियमाने उष:पान। सूर्यनमस्कार आसन। पोहणे आणि निंबसेवन। आरोग्यदायी जे सोपे।।(अ.२,५८)

शीतजले करवावे स्नान। सकाळी रानीवनी गमन। करवावे नेहमी पठणपाठण। चारित्र्यवंताचे।।(अ.२, ५९) राष्ट्रसंतांच्या मते गाव व्हावया निरोगी, सुंदर। सुधारावे लागेल एकेक घर। आणि त्याहूनि घरात राहणार। करावा लागेल आदर्श।। (अ.२,२२) व्यक्ती व्हाया आदर्श सम्यक। पाहिजे दिनचर्या सात्विक। सारे जीवन निरोगी सुरेख। तरीच होईल गावाचे।।(अ.१४,२३) उत्तम दिनचर्या असली तर नागरिकांचे उत्तम आरोग्य राहील त्यामुळे सारे ग्रामस्थ स्वस्त दिसतील ते ग्राम विकास कार्यात सहभागी होऊ शकतील असे महाराज सांगतात. उत्तम आरोग्यासाठी सात्विक भोजन घ्यावे. भोजन म्हणजे भूमातेचा प्रसाद होय आणि या प्रसाद सेवनाने उत्तम आरोग्य लाभते परंतु हा प्रसाद निवडणे ही प्रत्येक व्यक्तीची आणि कुटुंबाचे काम आहे. अन्न हे वेगवेगळ्या प्रकारचे असते. राजस, तामस व सात्विक भोजनाची प्रकार अनेक हे खरे असले तरीही महाराज म्हणतात त्यात आपली शक्ती पाहुनी सम्यक। पचेल तैसे करावे। (अ.१४,८८) जे अन्न आपण खातो ते पचलेच पाहिजे, अन्न पचन न झाल्यास शारीरिक विकार वाढतात, रोग निर्माण होतात.

खाद्य आणि रोग यांचा संबंध आहे. खाद्य आणि भोग यांचे विशिष्ट नाते आहे. खाद्य आणि संस्कार यांचेही प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष परिणाम आहेत याची जाणीव करून देताना ग्रामगीतेत कोणी खाद्य रोग करी। कोणी खाद्य भोग करी। कोणी खाद्य वाईट संस्कारी। करिते प्राण्या।। (अ.१४,९०) जे लोक सात्विक अन्न सेवन करतात त्यांच्यात सात्विक विचार प्रवर्ततात पण राजस-तामस अन्न सेवन करणाऱ्यात राजस-तामस विचार येतात.

मद्यमांसाहार करिती कोणी विकार बुद्धी वाटे मनमानी। भलतेचि रोग जाती लागून। सांसर्गिक आदी।। (अ.१४,९४) म्हणून मद्यमांसाहार मानवाने टाळाच पाहिजे. जैसे ज्याचे रक्तरसगुण। तैसे त्याचे विचार होती स्फुरण। हे कुणीहि विसरता कामा नये. काही क्रूर दिसतात काही शूर दिसतात काही मंद बुद्धीचे दिसतात तर काही बुद्धिमान दिसतात त्याला एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे आहारच होय.

वंदनीय राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांनी ग्रामीण भागातील आरोग्याच्या समस्या व गैरसमजुती ग्रामीण सामाजिक जीवन प्रथा परंपरा व अंधश्रद्धा इत्यादी लक्षात घेऊन ग्रामगीतेतून ग्रामीण भागातील मनुष्याच्या सुदृढ आरोग्याचा संदर्भात प्रबोधन केले आहे. 'आरोग्य हीच खरी संपत्ती' या उक्तीप्रमाणे प्रत्येक मनुष्याच्या जीवनात आरोग्याचे महत्त्व आहे. पूर्वी गावांमध्ये मोठ्या प्रमाणात साथीचे आणि संसर्गजन्य आजार होत असल्यामुळे मोठ्या प्रमाणात मनुष्य मृत्युमुखी पडत होते. आज करोना सारख्या सांसर्गिक रोगाने संपूर्ण जगास हैरान केले आहे. ग्रामीण भागात शिक्षणाचे प्रमाण कमी असल्यामुळे आणि अंधश्रद्धेचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे आजारावर योग्य प्रकारे उपचार होत नव्हता. अंधश्रद्धेवर विश्वास ठेवून देवी-देवतांचा खूप झाला असे समजून देवदेवतांना प्रसन्न करण्याचे प्रयत्न केल्या जात होते अशा गावची परिस्थिती लक्षात घेऊन वंदनीय राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज म्हणतात देवदेवता किंवा परमेश्वर ही मनुष्याच्या कल्याणासाठी उद्धारासाठी आहे त्याचा कोप कुणावरही नसतो. देवतांचा कोपकोणावारही नसतो. सर्व लोक परमेश्वराची लेकरे असल्यामुळे परमेश्वर कोणाची छळवणूक करीत नसून आरोग्याची हानी करण्यासाठी आपण स्वतःच जबाबदार व कारणीभूत आहोत हे महाराजांनी पटवून दिलेले आहे. 

सर्व लोक लेकरे त्याची। छळना कां करील कोणाची?

कृती आपलीच आपणा जाची। शत्रू आपणचि आपुले।।( ग्रा.अ.१४, ओवी ७)

आपली कृतीच आपल्याला त्रास देते व आपली शत्रु बनते. आपणच आपल्या आजूबाजूला घाण करतो. त्यातूनच रोग जीवजंतूची निर्मिती होऊन निरनिराळे साथीचे आणि संसर्गजन्य रोग निर्माण होतात. आपली नियमितपणे जीवनशैली नाही. आहार-विहार नाही. हवा पाणी वातावरण शुद्ध नाही. खाण्यापिण्याच्या सवयी नियमित नाही. अशा या अनियमितपणाने शरीरातील सप्तधातू दूषित होऊन आपण रोगाला बळी पडतो. पूर्वीचे शहाणे लोक म्हणत, 'हॉटेली खाणे मसणा जाणे' आज तर शहराशहरात होटेलात दवाखाने व डॉक्टर बाबत विश्वास वाढलेला आहे.

पन्नास वर्षांपूर्वी महाराजांनी ग्रामगीतेमध्ये लिहून ठेवलेले आहे की,गावा असो वा शहर तेथील जीवनशैली बिघडली म्हणूनच लोक रोगांनी ग्रासलेले आहेत. 

गाव असो अथवा शहर। तेथील बिघडले आचार-विचार। म्हणूनीच रोगराईने बेजार। जाहले सारे जनलोक।।

गाव व्हावया निरोगी, सुंदर। सुधारावे लागेल एक घर। आणि त्याहूनही घरात राहणार। करावा लागेल आदर्श।। 

(ग्रा.अ.१४, ओवी २१,२२)

मित्रहो, आज करोना-१९ संसर्गरोग महामारीने संपूर्ण जग हतबल झालेले आहे. हे माणसाच्याच चुकीच्या वागणुकीमुळे.

जगातील आज अमेरिका, स्पेन इटली सारखी विकसित राष्ट्र कोरोनामुळे अडचणीत आलेले आहेत. मृत्युदर दररोज वाढतोच आहे. भारतामध्ये वेळीच मा.पंतप्रधान नरेंद्र मोदी साहेबांनी लॉकडाउनची घोषणा केली. प्रशासन व जनतेनेही ती पाळली. म्हणूनच आपण बरेच सावरलो. यानंतरही आपणास सार्वजनिक जीवनात स्वच्छता, शारीरिक अंतराने वागणे कायमच ठेवावे लागणार आहे. खरंच आज राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज असते तर ग्रामगीते सारखा आरोग्यगीता हा ग्रंथ त्यांनी समाजासाठी लिहिला असता, अनेक प्रासंगिक भजने लिहिली असती. या संसर्गजन्य रोगाचे नाव आज जगाला माहीत झाले असले तरी संसर्गजन्य रोग म्हणून त्याचा उल्लेख ग्रामगीतेत त्यांनी केलेला आहे.

*मद्यमांसाहार करिती कोणी विकार बुद्धी वाटे मनमानी| भलतेचि रोग जाती लागून| सांसर्गिक आदी| 

(ग्रामगीता अध्याय १४,ओवी ९४*)

निसर्गाने आपणास भरपूर अन्नधान्ये, फळे दिलीत परंतु आपण माणसांनी प्राणी जगतासही सोडले नाही. कधीकधी सोशल मीडियावर चीन देशातील व्हिडिओ व फ़ोटो कीटक, कुत्रे, पक्षी,प्राणी, कृमीना माणसे खातानाचे फोटो पाहिले होते व तेव्हा असे वाटले की कितीही क्रूरता व क्रोर्य!

करोनाचा विषाणू वटवाघुळ या पक्षापासून माणसात संक्रमित झालेला आहे तेव्हा करोनाच्या निमित्ताने जगालाच इशारा या निसर्गाने दिलेला आहे असे म्हणता येईल. वेळीच जागे व्हा! नाहीतर मरणाला तयार व्हा! असाच काहीसा इशारा करोनाने दिलेला आहे. 

आपल्या जीवनशैलीमध्ये शिस्त खूप महत्त्वाची आहे. निसर्गाच्या नियमाची केलेल्या मोडतोडीचा परिणाम कोरोना संकट आहे.

*प्रातःकालीन उठण्याचे महत्व:-* 

उशिरा उठणार माणूस आळशी म्हटला जातो. उशिरा उठल्याने अंगी जडपणा, अवयव शिथिलता येते. मलबद्धता वाढते. त्यामुळे रोगाचे निर्मिती होते त्याचा परिणाम कार्यशैलीवर होऊन घरात दुर्भाग्य शिरते. प्रातःकालची आरोग्यदायी हवा सर्व जीवांना मानवणारी असते. ती व्यक्तीत व सृष्टीत सजीवता निर्माण करते. सकाळी फिरल्याने रक्त शुद्ध होऊन व्यक्तीची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. त्या वेळी उत्तम संकल्प केल्यास पूर्ण होतात. म्हणून नियमितपणे प्रात:स्मरण करावे. निसर्गाच्या वातावरणाने उत्साहाने भरावे. सुदृढ आरोग्यासाठी हाच नित्यनियम महाराजांनी सांगितलेला आहे. *सकाळी करावे उष:पान। त्याचे अंतरीइंद्रियाचे शांतवन। नंतर करावे शीतजलस्नान। अति प्रसन्न चित्त राहे।। (ओवी ४९)* 

सकाळी थंड पाण्याने स्नान करावे. त्यामुळे त्वचेतील शक्ती जागृत होते. तरतरी व उत्साह वाढतो. मेंदूचा भाग थंड राहिला तर बुद्धीचा विकास होतो असा थोरांचा अनुभव आहे.

स्नानानंतर प्रार्थना मंदिरात निर्मळ स्थळी उपासना ध्यान करावे. महाराजांनी सकाळच्या उत्तम स्थितीचे वर्णन केलेले आहे. प्रातःकाळी कुणी धावताहेत, चालत आहेत, कोणी योगासने- सूर्यनमस्कार करीत आहेत, गाताहेत, चिंतन करत आहेत. अशा सुंदर वेगवेगळ्या दृश्याची कल्पना महाराजांनी केलेली आहे. घराची, आश्रमाची मंदिराची, रस्त्याची, गाई-म्हशीच्या गोठ्याची आरशासारखी स्वच्छता ठेवण्यास ते सांगतात.

२०१४ पासून भारतामध्ये स्वच्छ भारत अभियान मा. पंतप्रधान नरेंद्रजी मोदी यांनी सुरू केलेले आहे . महात्मा गांधी, संत गाडगेबाबा, राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांच्या प्रेरणेनेतूच हे अभियान सुरु आहे. त्यामुळे देशातील गावे, शहरे, नद्या, तळी स्वच्छ व्हायला लागल्या. श्रमप्रतिष्ठा व कार्यसंस्कृती निर्माण व्हायला लागली. समाजामध्ये स्वच्छता हे मूल्य रुजायला लागले. मागील वर्षी कोरोनाकाळात आपण इतर देशांच्या तुलनेत कमी प्रभावित झालेलो आहोत. त्यासाठी स्वच्छतेबाबत आपली जागृतीच कारणीभूत झालेली आहे. स्वच्छता ही सर्वांना आवडते. जिथे स्वच्छता तिथेच आरोग्य नांदू लागते व तेथील लोकांना उदंड आयुष्य लाभते. आहाराच्या पद्धतीबाबत महाराज लिहितात, 

*भोजन म्हणजे आहार घेणे। तेथे कशाला देवाचे गाणे। हास्यविनोद कां न करणे। उल्हासास्तव।।(ओवी ७३)* 

आहार घेताना उल्हास यावा म्हणून हास्यविनोद करावे प्रसन्न चित्ताने आहार घ्यावा. अन्नाची आहुती देणे यास थोर लोक यज्ञ म्हणत. शुद्ध मनाच्या घडणीसाठी सुविचार, शुभचिंतन केल्याने अन्नाबरोबर निर्मळ गुणांचा प्रवेश शरीरात होतो. जेवताना आजूबाजूस पवित्र सात्विक रोगनाशक वातावरण निर्माण करून रांगोळ्या काढून भोजनाची जागा प्रसन्न करावी. हात-पाय स्वच्छ पाण्याने धुऊन स्वच्छ पुसून घ्यावेत. त्यामुळे अग्नी दिपण होते. भोजनापूर्वी सर्वांनी मिळून काम करावेत. जेवणात बसल्यावर गीतापाठ आणि शांतीमंत्र म्हणावा. सर्वांना समर्पण करून आदराने अन्न सेवन करावे. पात्राजवळ घास घेणे व पाणी फिरवणे म्हणजेच अन्न ईश्वरास अर्पण करणे होय. अन्न ईश्वराने निर्माण केल्यामुळे अन्न हे ईश्वरी प्रसाद होईल. *राजस, तामस, सात्विक। भोजनाचे प्रकार अनेक। त्यात आपली शक्ती पाहूनि सम्यका पचेल तैसे करावे।। (ओवी ८८)* 

आहार कसा घ्यावा? पचायला हलका आपल्या प्रकृतीशी जुळणारे खाद्य घ्यावे. माणसाने काय खावे म्हणजे तो माणसाप्रमाणे शोभेल हाच सज्जनांनी विचार करावयाचा आहे. महाराज म्हणतात,

*ज्यासि मनुष्य लाभावे। ऐसे वाटे जीवेभावे। त्याने सात्विक अन्नची सेवावे। सर्वतोपरी।। (ओवी १०३* )

मनुष्यपण प्राप्त होण्यासाठी सर्वतोपरी सात्विक अन्न सेवन करणे याला महाराजांनी महत्त्व दिलेले आहे. सात्विक अन्न सहजतेने सर्वांना प्राप्त होते जे श्रम करून शेतीत पिकविल्या जाते. भाजी, भाकर, भात, पोळी कंद मुळे यामध्ये सत्वांश असते आणि ते आरोग्यवर्धकासाठी आवश्यक असते. तळले, विटले आंबट, खारट, अतिगोड, मसालायुक्त अन्न खाऊ नयेत. महाराज म्हणतात, प्रकृतीच्या विरुद्ध आहार घेणे, खाताना काळवेळाचा विचार न करणे, आंबट तेलकट असे मिश्रआहार हे विषारी आहार आहेत. अशा विषारी आहारामुळे प्रकृती बिघडते. अति जास्त खाण्यामुळे विकृती निर्माण झाली तर त्याला प्रत्यक्ष धन्वंतरीही सुधारू शकत नाही. त्यावर औषधी व संपत्ती खर्च करूनही काही उपयोग होत नाही.

*नियमित सात्विक अन्नची खावे।साधे, ताजे, भाजीपाले बरवे। दूध, दही आपल्या परी सेवावे। भोजन करावे औषधचि।। (ओवी १२६)* 

तुकडोजी महाराज म्हणतात, मनुष्याच्या भोजनात नियमितपणा असावा व साधे ताजे उत्तम सात्विक अशा पालेभाज्यांचा समावेश आहारात करावा.

दूध, दही आपल्यापरीने सेवन करावे. भोजन औषध समजून अल्प व मोजके घ्यावे. गाईचे दूध नित्य सेवन केल्यास प्रकृती सुधारते असे ते म्हणतात. त्यालाच ते कायाकल्प म्हणतात. त्यामुळे शक्ती, चपळता कुशाग्र बुद्धी व चांगले आरोग्य लाभते व मनुष्य दीर्घायुषी होतो.

प्रा. डॉ. प्रल्हाद दत्तराव भोपे

सहयोगी प्राध्यापक व मराठी विभागप्रमुख

म. शि. प्र. मंडळाचे

श्री शिवाजी महाविद्यालय, परभणी.

चलभाष - ९९२२७९४१६४

संदर्भग्रंथ 

१. राष्ट्रसंत तुकडोजी विरचित ग्रामगीता

२. वं. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज विचारदर्शन- संपादक डॉ. एल. एस. तुळणकर

बाई मी लिहिणे शिकले सद्गुरुपासी- संत जनाबाई

जनाबाई या संत नामदेवांच्या समकालीन वारकरी संत-कवयित्री होत्या.

संत जनाबाई

जन्म

अंदाजे इ.स. १२५८

गंगाखेड

मृत्यू

अंदाजे इ.स. १३५०

राष्ट्रीयत्व

भारतीय

नागरिकत्व

भारतीय

वडील

दमा

आई

करुंड

जीवन

जनाबाईंचा जन्म परभणी येथील गंगाखेड येथील दमा नावाच्या विठ्ठलभक्ताच्या घरी झाला. जनाबाईंच्या एका अभंगातील "माझ्या वडिलांचे दैवत| तो हा पंढरीनाथ ||" या ओळींवरून त्यांचे वडील दमा हेदेखील वारकरी असावेत, अशी शक्यता दिसते. त्यांच्या आईचे नाव करुंड. त्याही भगवद्भक्त होत्या. संत जनाबाई या संत कवयित्री म्हणून जनमानसात लोकप्रिय आहेत. महाराष्ट्राच्या खेड्यापाड्यातून स्त्रिया जात्यावर दळण दळताना, कांडताना त्यांच्या ओव्या गातात.

बालपण

परभणी जिल्ह्यातील गोदावरीच्या तीरावरील गंगाखेड हे जनाबाईंचे गाव होय. तिच्या वडिलांनी जनाबाईंला नामदेवांचे वडील दामाशेट शिंपी यांच्याकडे नोकरीसाठी पाठवले. तेव्हापासून त्या संत नामदेव यांच्या कुटुंबीयांतील एक घटक बनल्या. त्या स्वतःला नामयाची दासी म्हणवून घेत असत.

आयुष्य

संत नामदेवांच्या सहवासात जनाबाईंनीही विठ्ठलाच्या भक्तीचा ध्यास घेतला होता. ‘दळिता कांडिता तुज गाईन अनंता’ असे त्या म्हणत असत. संत नामदेव हेच त्यांचे पारमार्थिक गुरू होते. श्री संत ज्ञानदेव-विसोबा खेचर-संत नामदेव-संत जनाबाई अशी त्यांची गुरुपरंपरा आहे. संत ज्ञानदेवांच्या प्रभावळीतील सर्व संतांना त्यांनी प्रत्यक्ष पाहिलेले आहे.

‘विठू माझा लेकुरवाळा, संगे गोपाळांचा मेळा।।’ हा प्रसिद्ध अभंग जनाबाईंचाच आहे. त्यांना संत नामदेवांमुळे सतत संत-संग घडला होता. संत ज्ञानदेवांविषयीही त्यांचा भक्तिभाव अनन्यसाधारण होता. ‘परलोकीचे तारू। म्हणे माझा ज्ञानेश्र्वरु।’ असे त्यांनी ज्ञानेश्र्वरांविषयी म्हटले आहे. गवऱ्या-शेण्या वेचताना, घरातील इतर कामे करत असताना त्या सतत देवाचे नामस्मरण करत असत.[१]

संत जनाबाईंच्या नावावर असलेले एकूण सुमारे ३५० अभंग सकल संत गाथा या ग्रंथात मुद्रित झाले आहेत. त्यांचे अभंग कृष्णजन्म, थाळीपाक, प्रल्हादचरित्र, बालक्रीडा या विषयांवर आहेत. हरिश्चंद्राख्यान नामक आख्यानरचनापण त्यांच्या नावावर आहे. संत जनाबाईंच्या थाळीपाक व द्रौपदी स्वयंवर या विषयांवरील अभंगांनी महाकवी मुक्तेश्र्वरांना (संत एकनाथांचे नातू) स्फूर्ति मिळाली होती.

संत जनाबाईंची भावकविता ही भगवंताच्या प्रेमाने ओतप्रेत भरलेली आहे. पूर्ण निष्काम होऊन लौकिक, ऐहिक भावना विसरून त्या विठ्ठलाला शरण गेलेल्या आहेत. आत्मज्ञानाचा साक्षात्कार घडण्यापूर्वीच त्या निर्विकार झाल्या आहेत. संत जनाबाईंच्या जीवनातील अनंत अनुभूती त्यांनी त्यांच्या रचनांतून रेखाटल्या आहेत. संत नामदेवांवरील भक्ति-प्रेमभाव, संत ज्ञानदेवांविषयी असलेला उत्कट भाव, संत चोखोबांच्या भावसामर्थ्याचे अनुसरण, तसेच विठ्ठलाविषयीचा भक्तिभाव त्यांच्या काव्यात ओतप्रोत भरलेला दिसून येतो. वेळप्रसंगी देवाशी भांडायला पण त्या कमी करत नाहीत. ‘वात्सल्य, कोमल ऋजुता, सहनशीलता, त्यागी वृत्ती, समर्पण वृत्ती, स्त्री विषयीच्या भावना संत जनाबाईंच्या काव्यात प्रकर्षाने दिसून येतात,’ असे ज्येष्ठ अभ्यासक रा. चिं. ढेरे हे जनाबाईच्या काव्याचे रसग्रहण करताना म्हणतात. तत्कालीन संत ज्ञानदेव, संत नामदेव, संत सोपान, संत गोरा कुंभार, संत चोखा मेळा, संत सेना महाराज आदि सत्पुरुषांच्या जीवनाचा, सद्गुणांचा आढावा घेणारीपद्यरचना करून संत जनाबाईंनी पुढील पिढ्यांवर एकप्रकारे उपकारच करून ठेवले आहेत. त्यांची भाषा सर्वसामान्य माणसांच्या हृदयाला जाऊन भिडते. संत जनाबाईंचे बरेचसे अभंग नामदेव गाथेमध्ये आहेत. संत जनाबाई श्री क्षेत्र पंढरपूर येथे महाद्वारी, आषाढ कृष्ण त्रयोदशी शके १२७२ या दिवशी समाधिस्थ होऊन पांडुरंगात विलीन झाल्या. (इ.स. १३५०)

जनाबाईंवरील पुस्तके/व्हीडिओ/चित्रपट

ओंकाराची रेख जना (चरित्रवजा कादंबरी; लेखिका - मंजुश्री गोखले)

संत जनाबाई (लेखन - संत जनाबाई शिक्षण संस्था; प्रकाशन - डायमंड पब्लिकेशन्स)

संत जनाबाई (सुहासिनी इर्लेकर|डाॅ. सुहासिनी यशवंत इर्लेकर]]; पुस्तक आणि त्याची पीडीएफ आवृत्ती; महाराष्ट्र सरकार प्रकाशन)

संत जनाबाई चरित्र (बालसाहित्य; लेखक - प्रा. बाळकृष्ण लळीत)

संत जनाबाई जीवन चरित्र (व्हीडिओ; दिग्विजय बाबर)

संत जनाबाई (मराठी/हिंदी चित्रपट; लेखन, दिगदर्शन - राजू फुलकर)

संत जनाबाई (मराठी/हिंदी चित्रपट (१९४९); दिग्दर्शक - गोविंद बी. घाणेकर; प्रमुख भूमिका - हंसा वाडकर)

संत जनाबाई अभंग गाथा (संपादक - नितीन सावंत)

संत जनाबाई - अभंग संग्रह १ ([१])

संत जनाबाई - अभंग संग्रह २ ([२])

संत वाटीकीतील 'जाईची वेल' असे वर्णन संत जनाबाईचे केले जाते. त्या स्वतःला 'नामयाची दासी जनी' म्हणून घेत असत. त्यांचा जन्म अंदाजे इसवी सन १२५८ असा सांगितला जातो.  दमा- कुरुंड या दाम्पत्याच्या पोटी झाला.  मृत्यू अंदाजे १३५० मानला जातो. त्यांचा जन्म मराठवाड्यातील परभणी जिल्ह्यातील गंगाखेडचा. वयाच्या सहाव्या वर्षी जनी अनाथ झाली. त्यांच्या संदर्भात काही दंतकथा ही प्रसिद्ध आहेत. वारीला पंढरपूरला दमा आणि कुरुंद दापत्य गेले; तेव्हा दमा आणि दामा नावातील सारखेपणामुळे एका व्यक्तीने हरवलेल्या या जनाबाईला दामाशेटी या शिंप्याकडे नेऊन सोडले आणि त्यांच्याच घरी ती वाढली. जनीच्या आई-वडिलांनी म्हणजे दमा आणि कुरुंड यांनी दामाशेट्टी यांच्याकडे कामासाठी जनाबाईला पाठवले  अशीही दंतकथा सांगितली जाते. नामदेवांना जनाबाईंनी कडेवर खेळवण्याची उल्लेख त्यांच्या अभंगांमध्ये आहे. जनी म्हणजे स्त्रियांचा समूह होय. 'जनी' ही लाख स्त्रिया आहेत याचे व्यक्तिमत्व यांच्यात आहे. संत जनाबाई वर अनेक जात्यावरील ओव्या लिहिल्या. कोकणापासून दख्खन पर्यंत सर्व ठिकाणी त्यांच्यावर जात्यावरील ओव्या लिहिल्या गेल्या.  महाराष्ट्रातील सर्व स्त्रियांचे प्रतीक म्हणजे '' असेही म्हटले जाते. सर्व संतांचे नाव प्रतीकात्मक आहे. जनी नाव हे प्रतिकात्मक आहे. तीचे चरित्र हे ओव्या मधून चित्रित झालेले आहे. अप्रतिम असे हे व्यक्तिमत्त्व होते. संत जनाबाईचा विठ्ठल हा देव नसून एक माणूस आहे. संत जनाबाईंना विठ्ठल सर्व कामात मदत करतो. त्या स्वतः विठ्ठलाला चोर ठरवितात. विठ्ठलाला शिव्याही घालतात. इतकं अतूट प्रेम त्यांचे विठ्ठलावर आहे. त्यातून त्यांचा प्रेम कलहच व्यक्त होतो. नामदेवांचे गुरु विसोबा खेचर- ज्ञानदेव. आणि ज्ञानदेवांचे शिष्य निवृत्तीनाथ अशी गुरुपरंपरा आपल्याला सांगता येते. रुक्मिणी म्हणती 

विठ्ठल मवा कुठे गेला दासी जनीने गोविला

 शेणापाण्याला लाविला

 जनीने त्याला बांधून शेण्यापाण्याला लावले असे म्हणते. असे चमत्कारिक वर्णन अभंगात केलेले आहे. संत जनाबाई ग्रंथ प्रामाण्यापेक्षा अनुभवावर अभंग लिहित म्हणून त्या सर्वांच्या आवडत्या झाल्या. धरीला पंढरीचा चोर गळा बांधुनिया दोर 

झाड लोट करी जनी केरभरी चक्रपाणी पाटी घेऊन या सिरी नेऊन या टाकी दूरी ऐसा भक्तास भुलला नीच कामे करू लागला 

जनी म्हणे विठोबाला काय उत्तर आहे हो तुला संत जनाबाई विठ्ठल भक्ती त्या इतक्या तल्लीन होऊन जात असत की प्रपंच किंवा प्रत्यक्ष विठ्ठल त्यांना कामात सहाय्यक करीत असे. संत नामदेव हे विठ्ठल भक्त असल्यामुळे जनाबाईनाही विठ्ठलाच्या भक्ती विषयीची गोडी निर्माण झाली. त्यांना संत संग हा नामदेवामुळे लाभला.  

  आज त्यांच्या नावावर जवळपास ३५० अभंग सकलसंतगाथा या ग्रंथामध्ये समाविष्ट आहेत. त्याचबरोबर त्यांचे बालक्रीडा, प्रल्हाद चरित्र, कृष्णजन्म, थाळीपाक या विषयावर जनाबाईचे अभंग आहेत.  तसेच हरिश्चंद्राख्यान रचना सुद्धा जनाबाईंनी लिहिल्या. मनाची कोमलता, उत्कट विठ्ठलभक्ती, परमेश्वर प्राप्तीची अर्थता व तळमळ वात्सल हे त्यांच्या अभंगामधून पुत्र पाहायला मिळते पंढरपूर या तीर्थस्थळी विठ्ठलाच्या महाद्वारी जनाबाई सन १३५० रोजी आषाढ कृष्ण त्रयोदशीला समाधीस्थ झाल्या. अतिशय अवघड अभंग अक्षरांचा अंकांचा खेळ ही कोडे असा अभंग आज आपण पाहणार आहोत.

 बाई मी लिहिणे शिकले सद्गुरुराया पाशी या अभंगात संत जनाबाई अद्वेताचा सिद्धांत मांडतात. सगळ्या विश्वाच्या पलीकडची निर्गुणाची अवस्था कशी आहे. सर्व विश्वामध्ये एक तत्त्व आहे हे तत्व म्हणजेच निर्गुणाचाच सगुण आकार होय हा असे या अभंगातून अधोरेखित जनाबाई करते. संत जनाबाई लिहिणे शिकल्या की नाही माहित नाही पण हा अभंग वाचल्यानंतर समजते संत जनाबाई फक्त लिहिणे शिकल्या नाहीत तर चार वेद सहा शास्त्र अठरा पुराने सर्व कोळून त्या पिल्यात; हे लक्षात येते. इतका आघात पंडित्य दाखवणारा हा अभंग आहे. यामध्ये सर्व वेदांचे शास्त्रांचे, पुराणांचे संदर्भ आलेले आहेत. संत जनाबाई यांचे परमार्थिक गुरू संत नामदेव आहेत. या सद्गुरुरायापाशीच संत जनाबाई लिहिणे शिकले आहेत. त्या असे म्हणतात, "संत नामदेवामुळे माझा उद्धार झाला. मला साक्षात्कार झाला. मला ईश्वर भेटला '; पण ईश्वर प्राप्तीसाठी मी काय काय केले कसे कसे पुढे गेले तो साक्षात्कार या अभंगातून त्या सांगतात.

बाई मी लिहिले शिकले सद्गुरुरायापाशी ब्रह्मी झाला जो उल्लेख तोची नादाकार देख

 पुढे ओंकाराची रेख दुरिया म्हणावे तिसरी त्या म्हणतात माझ्या आतून जो ब्रह्मी असलेला आत्मोदगार झाला त्यानेच नादाकार घेतला. पुढे ओंकाराची रेख घेतली. पुढे ओम होता आणि तुरिया म्हणजे शेवटची अवस्था प्राप्त झाली. म्हणजे ईश्वर प्राप्तीची सर्वोच्च अवस्था प्राप्त झाली परमेश्वराचे निर्गुण निराकार रूप आहे तो आपल्याला सगुन रूपात भेटला असे त्या म्हणतात मायामतत्त्वाचे सुबह तीन पाचांचा प्रकार पुढे २५ चा भारत गणती केली छातीशी माया फार अवघड आहे ती महत्त्वाचा सुभर आहे तीन पाचाचा प्रकार म्हणजे तीन दोष रज- तम-सत्व पुढे पाचाचा प्रकार म्हणजे पंचमहाभूत यात अग्नी, जल ,वायू, पृथ्वी आणि आकाश २५ काय आहे सृष्टीची ते तत्व आहेत, जी की मूळ पृथ्वीपासूनची सुरुवात झाली ते शिवापर्यंतचे ३६ टप्पे आहेत. देवाचा महिमा अगाध आहे. देव सर्वत्र आहे तो कोणत्याही रूपात कोठेही भेटतो तो निर्गुणाचा समूह आकार आहे. त्यासाठी भावभक्ती आवश्यक असते १२, १६ २१००० आणि सहांचा उभार 

माप चाले सोहमकार ओळखले ५२  मात्रेशी lसंत जनाबाई यांनी कोड्यामधून परमेश्वराचे निर्गुण निराकार रूप सगुनच आहे हे सांगितले आहे. परमेश्वराचे रूप अंकाचा खेळ आहे. दिवस व रात्र मिळून तुमचे जे श्वास असतात दहा हजार आठशे व दहा हजार आठशे मिळून ते 21 हजार 600 होतात त्यांचे माप सोहमकार म्हणजे सोहम नामाचा जप श्वास खाली घेणे वर घेणे हे आहे माळेचे मणी 108 असतात. आपण रात्रंदिवस श्वासोस्वासाबरोबर देवाचे नामस्मरण केले तर 21 हजार 600 होतात म्हणजे अनेक सहाषांचा उभार त्याचे माप आहे. सोहमचा जप याची ओळख पटण्यासाठी ५२ बाराखड्याच्या मात्रेत समाविष्ट आहेत असे जनाबाई म्हणतात. चार खोल्या चार घरी चौघी पुरुष सर्वांशी अंतरी राहिले पाचव्यापासी चार खोल्या माणसाच्या जीवनाची अवस्था जागृती, स्वप्न, सुसृप्ती, आणि तुरिया हे सर्व जीवन चार अवस्थांनी व्यापलेला आहे. चार घरी या देहाचे चार प्रकार स्थूल, सूक्ष्म, कारण व महाकारण चार पुरुष धर्म, अर्थ, काम ,मोक्ष चार नारी म्हणजे चार मुक्ती सलोकता, समिपता,  स्वरुपता आणि सायुजता

आणि हे ईश्वर प्राप्तीचे चार प्रकार आहेत. तर ते कोणते देवामध्ये एकरूप होणं, देवाचा सहवास मिळवणं, देवासारखा उच्च आनंद मिळविणे, आणि या सर्वांना मी अंतरात ओळखले आहे. तरीही हे सर्व नश्वर आहेत या सर्वांना मी ओळखते. म्हणून मी पाचव्या सोबत राहते. तो पाचवा परमेश्वर आहे त्याचे निर्गुण निराकार रूप आहे पाच शहाणे पाच मूर्ख पाच चालक असती देख पाच दरोडेखोर आणि ओळखले दोघांशी पाच शहाणे ज्ञानेंद्रिय डोळा, कान, जीभ, नाक व त्वचा पाच मूर्ख कर्मेंद्रिय पाच इंद्रिय चोऱ्या करतात या सर्वांना मला ओळखण्याची गरज नाही, कारण मी दोघांना ओळखले आहे ते दोघे जीव शिव आहेत त्यामुळे इतर आणि हा अध्यात्माचा पसारा या सर्वांची गरज मला नाही. वेदशास्त्राचा शास्त्राची उठाठेव कशासाठी मग परमेश्वराचे रूप जीव-शिव यामध्ये आहे. एका बिजांचा अंकुर होय. वृक्षाची विस्तार शाखा पत्रे, फळ ,फुलभारत, विजापोटी सामावे संत जनाबाई म्हणतात, "एक बी रुजवल्यानंतर त्याचे रूप वृक्षांमध्ये होऊन विस्तारते त्या वृक्षाला पान फुले फळे याचा बहार येतो. त्याचे रूप येण्यामागे कारण म्हणजे शुद्ध बीजापोटी फळे रसाळ असतात. अशाप्रकारे परमेश्वराची देखील शुद्ध आचरणाने भक्ती केली तर परमेश्वर सगुण रूपात साक्षात्कार देतो. कांतीन तंतूशी काढून वरी क्रीडाकरी ती जाण शेवटी तंतूशी गळून एकटी राहते.एखादी कांतीन पहा एका कोपऱ्यात तंतू म्हणजे दोरा आपल्या शरीरातून काढते. त्या तंतू वरती क्रीडा करते शेवटी तोच दोरा गिळत गिळत तिथे जाळे आपल्या पोटात घेते. शेवटी ती एकटीच स्वतः पाशी राहते परमेश्वराचा खेळ असाच असतो. शेवटी तो एकटाच राहतो तो अनंत आहे. त्याचा महिमा जगाच्या पाठीवर शेवटी तो एकांतात राहतो. असेच परमेश्वराचे रूप आहे. वेदशास्त्र आणि पुराना याचा अर्थ अनिता म्हणा कनकी नगाच्या भूषणा अनुभव वाटे जीवाशी वेदशास्त्र पुराण भक्ती यांचा अर्थ आपल्या मनामध्ये लावला आहे. सोने जे असते त्याचे दागिने त्यातही सोनेच असते त्याचाच अनुभव आपणास येतो. तसेच प्रत्येकाने आपल्या अनुभवानुसार परमेश्वर मानला आहे परंतु जीव आणि शिव एकच आहेत हा अद्वैताचा सिद्धांत आहे. ईश्वर व भक्त एकच आहेत असे संत जनाबाई म्हणतात.

 नामदेवाच्या प्रतापात श्री विठोबाचा हात जनी म्हणे केली मात पुसा ज्ञानेश्वराची 

या सर्वांचे ज्ञान मला नामदेवामुळे झाले. माझ्या डोक्यावर विठोबाने हात ठेवला म्हणून जनी म्हणते, मी या सर्वांवर मात केली सर्व अद्विताचा सिद्धांत समजून घेतला आणि पुढे गेले आणि हे कोणाला विचारा म्हणतात, तर संत ज्ञानेश्वराला विचारा काय विचारा तर हा सर्व अध्यात्माचा अद्वैताचा सिद्ध विलासाचा सिद्धांत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरीत सांगितला आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरीत अमृतानुभावामध्ये चिदविलासाचा अद्वैताचा सिद्धांत मांडलेला आहे. जीव आणि शिव एकच आहेत. याचे सार फक्त एकोणीस ओवीमध्ये जनाबाईंनी अद्वैताचे ज्ञात ज्ञान सांगितले आहे. हा चमत्कार नामदेवामुळे झाला असे त्या म्हणतात त्या मानाने निर्गुणाचाच सगुण आकार देऊन भक्तीभाव ठेवावा असे त्या म्हणतात. शेवटी संत जनाबाई व संत नामदेवांना नमस्कार करतात आणि जनाबाई या ज्ञानामुळे अशिक्षित आहेत असे मात्र आपणास वाटत नाही.

मतदार राजा जागा हो! लोकशाहीचा धागा हो!

    भारत देशास स्वराज्य मिळाले परंतु सुराज्य निर्माण करण्यास अजूनही आपण असमर्थ ठरतांना दिसतो. खऱ्या अर्थाने जनतेचे राज्य आपण निर्माण करु शकलो नाहीत. सद्यकालीन देशातील निवडणुका, होत असलेले राजकारण, लोकप्रतिनिधींचा बेजबाबदारपणा, पैशातून सत्ताकारण व सत्तेतून पैसा कमविणे, मतदार राजाचीही या व्यवस्थेला पोषक असे अनुकरण हया बाबी जगातील सर्वात मोठी मानल्या जाणाऱ्या भारतील लोकशाही समोरील आव्हाने ठरतांना दिसतात. सदरिल परिस्थिती लक्षात घेता राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांनी त्यांच्या साहित्यातून लोकशाहीबाबतचे मांडलेले विचार आजही तेवढेच प्रासंगिक वाटतात. महात्मा गांधी म्हणायचे, ‘आमचे प्रतिनिधी जर लोकशाहीचे खरे पुरस्कर्ते असतील तर ते शुध्द मनाने जनतेचा आवाज समजावून घेवून सर्वांचे खरेखुरे हित करण्याचा प्रयत्न करतील आणि कोणताही अन्याय सहन न करता त्या विरुध्द संघटित आवाज उठविण्याची शक्ती त्यावेळी आमच्यात येईल. त्याचवेळी लोकशाही युग सुरु होईल." आजही आमच्या लोकप्रतिनिधींना प्रश्न विचारण्याची क्षमता सामान्य नागरिकात झालेली दिसत नाही. हे लोकशाहीचे अपयशच आहे. भारतीय राज्यघटनेनुसार नागरिकांना मिळालेल्या मतदानाच्या हक्काबाबत विचार राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांनी आपल्या ग्रामगीतेत कित्येक वर्षापूर्वी मांडलेले आहेत. आधुनिक काळात सर्वसामान्य लोकांच्या मनावर शिक्षणाचे महत्व बिंबवणारा, अस्पृष्यता गाडून टाका असे सांगणारा ग्राम व वैयक्तिक स्वच्छतेचे महत्व अधोरेखित करणारा सर्व धर्माकडे समानतेने पाहणारा लोकशाही मूल्यांच्या रूजवणुकीसाठी आपल्या भजन, किर्तनाच्या व साहित्याच्या माध्यमातून उज्वल भारताचे स्वप्न पाहणारे संत म्हणजे राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज होय. महाराज ग्रामगीतेत मतदानाच्या संदर्भात लिहितात की, मतदान कुणाला करणार? “ऐसे ना करावे वर्तन असतील जे इमानदार सेवकजन तेचि द्यावे निवडोन । एकमते सर्वानी।। (ग्रामगीता अ. 10 ओवी 90) आदर्श लोकशाहीच्या दृष्टीने महाराजांचे विचार अत्यंत महत्वाचे आहेत. लोकशाहीच्या पोवाडयात ते लिहितात की, “व्हा सावधान लोकहो! उभारूनि बाहो, देशाचे भवितव्य ठरणार | पुढारी दारोदारी फिरणार तुम्ही मतदान कुणा करणार? होऽऽजी”

      मतदानाचा हक्क आपल्याला संविधानाने दिलेला आहे. समाजात वेगवेगळ्या निवडणुकीत काय घडामोडी घडतात, हे आपण पाहत असतो. प्रशासन पारदर्शी आचारसंहितेचे तंतोतंत पालन करत निवडणुका घेण्याचा प्रयत्न करीत असते. भारताचा एक जबाबदार नागरिक म्हणून प्रत्येकानेच आचारसंहिता पाळली व जात, पैसा, बळ, धाक यास आपण बळी पडलो नाही तर योग्य उमेदवार निवडून देऊन या लोकशाहीच्या उभारणीत आपले योगदान ठरेल हे मात्र नक्की.

भगतसिंग, सुखदेव आदींनी आपले जीवन या देशाच्या कामी लावले म्हणून महाराज भजनातून तरूणांना सावध करतात. ज्या भगवान कृष्णाने अर्जुनाला सांगितले की, "सेवा करन को दास की, तो पर्वा नहीं है जान की" हे सांगताना अर्जुना या कौरवांना सोडू नको असे तरुणांनो या भ्रष्टाचाऱ्यांना सोडू नका असा सुचक उपदेश आपणांस मिळतो. या देशाच्या अशा नराधमांनी देशास कंगाल बनविले. देशास विविध समस्यांनी ग्रासले. देशास स्वराज्य मिळाले आता सुराज्य होण्यासाठी आपण आपले योग्य मत देऊन देश कार्य करूया स्वराज्याला सुराज्यात परावर्तीत करण्यासाठी लोकशाहीला सफल, यशस्वी बनविण्यासाठी खेडयातील जनतेला तिच्या हक्काची, कर्तव्याची जाणीव लोकभाषेतून करून देण्याचे कार्य प्रत्येक जाणत्या व्यक्तीने आज केले पाहिजे तरच राष्ट्राचे भवितव्य उज्वल होणार आहे. लोकांकडून अशी अपेक्षा महाराजांनी दि.१५ ऑगस्ट १९५३ ला लेखातून व्यक्त केली होती परंतु आजही त्यांची अपेक्षा आपण पूर्ण करू शकलेलो नाही आपण जात, धर्म, पंथ, लिंग, वंश व पक्ष या पलीकडे गेलो नाहीत. महाराज म्हणतात, "मित्रांनों, जनतेला मिळालेले स्वराज्य ही खऱ्या सुराज्य मंदिराची केवळ किल्ली आहे. जनतेला स्वराज्य मिळालेले आहे. आपल्या न्याय इच्छा प्रकट करण्याचे आपला उचित आवाज उठविण्याचे व आपल्या योग्य कार्यकर्त्यांना निवडून पुढे आणावयाचे! हे स्वातंत्र्यच उद्याच्या स्वर्गसमसंसाराचा पाया आहे. याचा उपयोग करून घेतल्यास साऱ्या राष्ट्रात सुखशांतीचे व प्रगतीचे उच्च वातावरण निर्माण होणार आहे. रामराज्याची संकल्पना सामुदायिक इच्छाशक्ती म्हणजेच सरकार अशी भावना दृढविश्वास महाराजांचा होता. नितीमान, त्यागी, मानवधर्मी, उज्वल, चारित्रवान निर्भिड अशा जनसेवकांना पुढे आणणे, त्यांच्या हाती सत्ता देणे यातूनच देश विकसित होईल. तिच खऱ्या अर्थाने लोकशाही असेल अशी भावना महाराजांची होती परंतु आज सर्वात मोठी लोकशाही म्हटल्या जाणाऱ्या देशात मात्र नितीमान, चारित्रवान, त्यागी राज्यकर्ते शोधण्याचा प्रयत्न केल्यास निराशाच हाती लागते.

      लोकशाहीची व्याख्या महाराजांनी अतिशय अर्थपूर्ण केली. तिच म्हणावी लोकशाही जिथे कुणी कामचुकार नाही देशातील प्रत्येक घटकाची काही एक जबाबदारी आहे. प्रत्येकाचे समाज, देश विकासासाठी योगदान आवश्यक आहे. सहकार, सामुदायिकतेतून ते साकार होणार आहे असे मुलगामी विचार महाराजांनी मांडलेले आहेत. लोकशाहीच्या व्याख्येतून नागरिकांची कर्तव्ये स्पष्ट होतात. आपल्या देशाचा उध्दार करावयाचा असेल तर जात-धर्माच्या प्रचारकांनी एकत्र यावे असे ते म्हणतात. पुढे ते म्हणतात, “मतदान नव्हे करमणुक

निवडणुक नव्हे बाजार चुणूक निवडणूक ही संधि अचूक भवितव्याची' (ग्रामगीता अ. 10 ओवी 98 ) राष्ट्रसंत मतदारांना इशाराच आपल्या ग्रामगीतेतून देतात, "ऐसा नकोच पुढारी ज्याने नाही केली कर्तबगारी ते मित्र नव्हे वैरी समजतो आम्ही' जनतेची सेवा कामे करणारा उमेदवारच आपण एकमताने निवडून द्यावा असे ते सांगतात.आपल्याकडून जर सत्पात्र उमेदवार निवडला नाही तर ते म्हणतात, 'दूर्जन होतील शिरजोर आपल्या मताचा मिळता आधार सर्व गावांशी करतील जर्जर, न कळता सत्पात्री मतदान' म्हणून प्रत्येक मतदाराने विचार करावा व गुंड, भ्रष्टाचारी उमेदवार निवडून देऊ नये. स्वार्थासाठी सेवेचे सोंगे करू नका, प्रलोभने देवून मते घेवू नका, उमेदवारानीही आपले मत विकू नये असे प्रासं व महत्वाचे विचार महाराजांचे साहित्य देते. मत हे दुधारी तलवार आहे. मतदार व पुढायाने महाराजांचे प्रस्तुत विचार काटेकोरपणे आचरणात आणले तर महाराजांच्या स्वप्नातील भू-वैकुंठ भारतास बनण्यास वेळ लागणार नाही.

मतदानाचा दिवस हा सुट्टीचा दिवस नाही. मौज मजा करण्याचाही दिवस नाही. तो आहे कर्तव्याचा दिवस. आपले नेतृत्व निवडून देण्याचा दिवस. मतदानाचा हक्क प्रत्येकाने बजावलाच पाहिजे. ज्या दिवशी या देशांमध्ये शंभर टक्के मतदान होईल तोच खरा यशस्वी लोकशाहीचा सुवर्ण दिवस असेल.

चला तर मग आपले राष्ट्रीय 

कर्तव्य बजाऊ व इतरांनाही प्रवृत्त करू!

प्रा. डॉ. प्रल्हाद दत्तराव भोपे,

मराठी विभागप्रमुख,

श्री शिवाजी महाविद्यालय, परभणी

pralhadbhope@gmail.com