माधव ज्युलियन
परिचय - माधव त्र्यंबक पटवर्धन (१८९४-१९३९)
माधव ज्युलियन या टोपणनावाने काव्यलेखन. त्यांचा जन्म बडोदा येथे झाला. प्रयोगशील कवी, कोशकार, छंदशास्त्राचे व्यासंगी अभ्यासक, साहित्यविमर्शक, मराठी भाषाशुद्धीचे तत्त्वनिष्ठ पुरस्कर्ते हे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे ठळक विशेष होत. फर्ग्युसन महाविद्यालय, पुणे व राजाराम महाविद्यालय, कोल्हापूर येथे ते फारसी विषयाचे प्राध्यापक होते. 'रविकिरण मंडळा'चे संस्थापक सदस्य. 'स्वप्नरंजन', 'तुटलेले दिवे' हे कवितासंग्रह प्रकाशित. 'विरहतरंग', 'सुधारक', 'नकुलालंकार' ही खंडकाव्ये प्रसिद्ध. 'गज्जलांजली' हा गझलसंग्रह. 'भाषाशुद्धि-विवेक' हा ग्रंथ त्यांच्या नावावर असून भा. रा. तांबे यांच्या कवितांचे संकलन व संपादन त्यांनी केले आहे.
'गझल' व 'रुबाई' हे काव्यप्रकार फारसीतून प्रथम मराठीत आणण्याचे श्रेय त्यांना जाते. 'छंदोरचना' हा त्यांचा अत्यंत महत्त्वाचा ग्रंथ असून, या ग्रंथासाठी मुंबई विद्यापीठाकडून डी. लिट. पदवी प्रदान. मुंबई विद्यापीठाने मराठी साहित्यासाठी दिलेली ही पहिली डी. लिट. होती. इ. स. १९३६मध्ये जळगाव येथे पार पडलेल्या मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषविले आहे. स्वातंत्र्य, प्रेम, शांती, प्रयोगशीलता इ. त्यांच्या काव्यलेखनाचे विशेष होत.
प्रस्तुत कवितेतून कवीने मराठी भाषेचे सामर्थ्य व सौंदर्याचा अत्यंत समर्पक शब्दांत गौरव केला आहे. मराठी ही आपली मायबोली असून तिचे स्थान आपल्या हृदयात आहे; तिला विश्वामध्ये प्रतिष्ठा व वैभव प्राप्त करून देण्याचा विचार या कवितेतून प्रतीत होतो.
मराठी असे आमुची मायबोली जरी आज ही राजभाषा नसे, नसो आज ऐश्वर्य या माउलीला, यशाची पुढें दिव्य आशा असे; जरी पंचखंडांतही मान्यता घे स्वसत्ताबळें श्रीमती इंग्रजी, मराठी भिकारीण झाली तरीही कुशीचा तिच्या तीस केवी त्यजी ?
जरी मान्यता आज हिंदीस देई उदेलें नवें राष्ट्र हें हिंदवी, मनाचे मराठे मराठीस ध्याती हिची जाणुनी योग्यता, थोरवी;
目
असूं दूर पेशावरीं उत्तरीं वा असूं दक्षिणीं दूर तंजावरीं, मराठी असे आमुची मायबोली, अहो ज्ञानदेवीच देखा खरी.
मराठी असे आमुची मायबोली जरी भिन्नधर्मानुयायी असूं, पुरी बाणली बंधुता अंतरंगीं, हिच्या एक ताटांत आम्ही बसू; हिचे पुत्र आम्ही हिचे पांग फेडूं, वसे आमुच्या मात्र हृदयमंदिरीं, जगन्मान्यता हीस अर्पू प्रतापें हिला बैसवू वैभवाच्या शिरीं.
हिच्या लक्तरांची असे लाज आम्हां, नका फक्त पाहूं हिच्या लक्तरां प्रभावी हिचें रूपचापल्य देखा पडावी फिकी ज्यापुढे अप्सरा; न घालूं जरी वाङ्मयांतील उंची हिरेमोतियांचे हिला दागिने, मराठी असे आमुची मायबोली, वृथा ही बढाई सुकार्याविणें.
मराठी असे आमुची मायबोली, अहो, पारतंत्र्यांत ही खंगली, हिची थोर संपत्ति गेली उपेक्षेमुळे खोल कालार्णवाच्या तळीं, तरी सिंधु मंथूनि काढूनि रत्नें नियोजूं तयांना हिच्या मंडणीं नको रीण ! देवोत देतील तेव्हा जगांतील भाषा हिला खंडणी.
(स्वप्नरंजन)
प्रस्तुत कविता माधव ज्युलियन यांच्या स्वप्नरंजन या कविता संग्रहातून घेतलेली आहे. अत्यंत सुंदर आणि भावनिक असा मराठीप्रेमाचा आविष्कार प्रस्तुत कवितेतून आलेला आहे. यात कवीने आपल्या मायमराठीबद्दल असलेले प्रेम, अभिमान, वेदना आणि आशा व्यक्त केली आहे.
या कवितेचा सविस्तर अर्थ पाहूया —
१. मराठी असे आमुची मायबोली...
> "मराठी असे आमुची मायबोली जरी आज ही राजभाषा नसे,
नसो आज ऐश्वर्य या माउलीला, यशाची पुढें दिव्य आशा असे;"
अर्थ:
मराठी ही आमची मायबोली आहे. आज ती राजभाषा नसली, शासनाच्या सर्वोच्च पातळीवर तिला स्थान नसले, तरी तिच्या भविष्यात यश आणि तेजाची दिव्य आशा आहे. आज तिला ऐश्वर्य नसेल, परंतु उद्याचा दिवस नक्की तिचा असेल — अशी श्रद्धा कवीला आहे.
> "जरी पंचखंडांतही मान्यता घे स्वसत्ताबळें श्रीमती इंग्रजी,
मराठी भिकारीण झाली तरीही कुशीचा तिच्या तीस केवी त्यजी?"
अर्थ:
जगभर इंग्रजी भाषेला सत्ता आणि मान्यता मिळाली आहे. मराठी तिच्यासमोर भिकारीण झाली तरी, ती आमची जन्मदात्री आहे — मग आपण तिची कुशी (मायबोली) कशी काय सोडू?
कवी सांगतो की, श्रीमंत भाषेच्या मोहात पडून आपण आपली आई (मातृभाषा) विसरू नये.
२. जरी मान्यता आज हिंदीस देई...
> "जरी मान्यता आज हिंदीस देई उदेलें नवें राष्ट्र हें हिंदवी,
मनाचे मराठे मराठीस ध्याती हिची जाणुनी योग्यता, थोरवी;"
अर्थ:
स्वातंत्र्यानंतर भारत नावाच्या नवीन राष्ट्राने हिंदीला राष्ट्रीय भाषा म्हणून मान्यता दिली आहे. पण खऱ्या मनाचे मराठी लोक आपल्या मातृभाषेचे महत्त्व, तिची योग्यता आणि थोरवी ओळखतात.
ते मराठीला मनापासून मान देतात, कारण ती त्यांच्या संस्कृतीची आणि विचारांची जननी आहे.
> "असूं दूर पेशावरीं उत्तरीं वा असूं दक्षिणीं दूर तंजावरीं,
मराठी असे आमुची मायबोली, अहो ज्ञानदेवीच देखा खरी."
अर्थ:
मराठी माणूस उत्तरेत पेशावरपर्यंत असो किंवा दक्षिणेतील तंजावरपर्यंत — जिथेही असेल, मराठीच त्याची मायबोली आहे.
ही भाषा केवळ बोलण्याचं साधन नाही, ती ज्ञानदेवी आहे — म्हणजे ज्ञान, संस्कार, विचार आणि संस्कृतीचा स्रोत आहे.
३. जरी भिन्नधर्मानुयायी असूं...
> "जरी भिन्नधर्मानुयायी असूं, पुरी बाणली बंधुता अंतरंगीं,
हिच्या एक ताटांत आम्ही बसू; हिचे पुत्र आम्ही हिचे पांग फेडूं..."
अर्थ:
आपण सर्व मराठी लोक धर्माने वेगळे असू — हिंदू, मुस्लीम, ख्रिश्चन, बौद्ध, पण मराठी भाषा आपल्याला एकत्र आणते.
आपण सगळे तिच्या एकाच ताटात बसतो — म्हणजेच एकाच संस्कृतीचा अन्नभोग करतो.
ती आपली आई असल्याने आपण तिचे पांग फेडण्याचे — म्हणजे तिचे उपकार फेडण्याचे — कर्तव्य ओळखतो.
> "वसे आमुच्या मात्र हृदयमंदिरीं, जगन्मान्यता हीस अर्पू प्रतापें
हिला बैसवू वैभवाच्या शिरीं."
अर्थ:
मराठी आपल्या प्रत्येकाच्या हृदयाच्या मंदिरात वसते.
आपल्या पराक्रमाने, यशाने आणि प्रयत्नाने आपण मराठीला जगाच्या पातळीवर मानाचे स्थान मिळवून देऊ — वैभवाच्या सिंहासनावर बसवू.
४. हिच्या लक्तरांची असे लाज आम्हां...
> "हिच्या लक्तरांची असे लाज आम्हां, नका फक्त पाहूं हिच्या लक्तरां,
प्रभावी हिचें रूपचापल्य देखा पडावी फिकी ज्यापुढे अप्सरा;"
अर्थ:
आज मराठीची परिस्थिती दीन-दुबळी आहे, तिचे वस्त्र (लक्तरं) फाटलेली आहेत, म्हणून आपण तिला लाजू नये.
तिच्या बाह्य रूपाकडे न पाहता तिच्या आतल्या तेजाकडे पाहा — तिचे रूप इतके दिव्य आहे की त्यासमोर स्वर्गातील अप्सरा सुद्धा फिकी पडतील.
> "न घालूं जरी वाङ्मयांतील उंची हिरेमोतियांचे हिला दागिने,
मराठी असे आमुची मायबोली, वृथा ही बढाई सुकार्याविणें."
अर्थ:
आपण मराठीच्या गळ्यात वाङ्मयाचे (साहित्याचे) हिरे-मोती असलेले दागिने न घातले तरी चालेल.
परंतु तिच्या उन्नतीसाठी कृती करणे आवश्यक आहे — फक्त बढाई मारणे निरर्थक आहे.
म्हणजेच, मराठीसाठी बोलण्याइतकं नाही, तर काम करणं महत्त्वाचं आहे.
५. पारतंत्र्यांत ही खंगली...
> "अहो, पारतंत्र्यांत ही खंगली, हिची थोर संपत्ति गेली उपेक्षेमुळे खोल कालार्णवाच्या तळीं,"
अर्थ:
पराधीनतेच्या काळात (ब्रिटिश राजवटीत) मराठी खूप खंगली, तिची संपत्ती — म्हणजे तिचे ज्ञान, संस्कृती, प्रतिष्ठा — उपेक्षेमुळे खोल काळाच्या सागरात दडून गेली.
> "तरी सिंधु मंथूनि काढूनि रत्नें नियोजूं तयांना हिच्या मंडणीं"
अर्थ:
तरी आता आपण त्या सागरातून (आपल्या इतिहासातून, संस्कृतीतून) रत्नांसारख्या अमूल्य गोष्टी पुन्हा शोधून काढू आणि मराठीच्या अलंकारात पुन्हा सजवू.
> "नको रीण! देवोत देतील तेव्हा जगांतील भाषा हिला खंडणी."
अर्थ:
आम्ही कोणाचं काही उधार मागत नाही; पण काळ येईल, जेव्हा जगातील इतर भाषा मराठीला मान देत ‘खंडणी’ म्हणून आपला सन्मान अर्पण करतील — म्हणजेच मराठीला जागतिक स्तरावर गौरव प्राप्त होईल.
🔹 संपूर्ण कवितेचा सारांश:
ही कविता म्हणजे मराठी भाषेवरील निष्ठा, अभिमान आणि कर्तव्यभावनेचा अत्यंत हृदयस्पर्शी आविष्कार आहे.
कवी सांगतो की —
मराठी आज दुर्लक्षित असली तरी तिचा भविष्यकाळ तेजस्वी आहे.
ती केवळ भाषा नाही, ती आपली ओळख आणि संस्कृती आहे.
तिचे रक्षण करणे, तिच्या उन्नतीसाठी प्रयत्न करणे हे आपले पवित्र कर्तव्य आहे.
फक्त बोलण्यात नाही, कृतीतून तिचे वैभव पुनर्स्थापित करावे.
