विंदा करंदीकर यांच्या 'घेता' कवितेचा भावार्थ

विंदा करंदीकर यांच्या 'घेता' कवितेचा भावार्थ

परिचय - गोविंद विनायक करंदीकर (१९१८-२०१०)

मराठीतील अतिशय महत्त्वाचे प्रयोगशील कवी, अनुवादक, विचारवंत म्हणून त्यांची ओळख आहे. तसेच ते समीक्षक व बालसाहित्यिक म्हणूनही परिचित आहेत. युगप्रवर्तक साहित्यिक म्हणून त्यांची जशी ओळख आहे तसेच मराठी साहित्य समृद्ध करण्यात त्यांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. साहित्य क्षेत्रातील साहित्य अकादमी व ज्ञानपीठ हे दोन्ही महत्त्वाचे पुरस्कार त्यांना प्राप्त झाले आहेत. 'स्वेदगंगा', 'मृदगंध', 'धृपद', 'जातक', 'वीरूपिका', 'अष्टदर्शने' हे त्यांचे कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. तसेच 'झिपऱ्या', 'पिंगळा', 'रानचुटकुले' हे बालकवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. 'स्पर्शाची पालवी', 'आकाशाचा अर्थ' हे लेखसंग्रह व 'अरिस्टॉटलचे काव्यशास्त्र', 'परंपरा आणि नवता', 'रूपवेध', 'सृजन प्रक्रिया', 'संकेत रेषा' हे त्यांचे समीक्षाग्रंथ प्रसिद्ध आहेत. पार्थिवतेचे आकर्षण, सत्याचा शोध घेण्याची वृत्ती, सामाजिक भान, विज्ञाननिष्ठा, मानवता, समताधिष्ठित वृत्ती याबरोबरच नवीन भाषा, नवे प्रतिमाविश्व आणि प्रयोगशीलता हे त्यांच्या लेखनशैलीचे विशेष, गंभीर तत्त्वचिंतन आणि नाजूक भावना यांचा समन्वय त्यांच्या काव्यात आहे. प्रगत व विवेकी दृष्टिकोन हे त्यांच्या काव्याचे विशेष होत.

प्रस्तुत कवितेतून कवीने दातृत्व भावाचा संदेश देताना आपल्या संस् तत्त्वज्ञान काव्यमय पद्धतीने मांडले आहे. आपण आपल्या संस्कृतीचा कोणता संदेश घ्यावा याचा बोधही केला आहे. मानवतावादी संस्कृतीचे दर्शन यातून घडते.

देणाऱ्याने देत जावे घेणाऱ्याने घेत जावे

हिरव्यापिवळ्या माळावरून हिरवीपिवळी शाल घ्यावी, सह्याद्रीच्या कड्याकडून छातीसाठी ढाल घ्यावी

वेड्यापिशा ढगाकडून वेडेपिसे आकार घ्यावे रक्तामधल्या प्रश्नांसाठी पृथ्वीकडून होकार घ्यावे

उसळलेल्या दर्याकडून पिसाळलेली आयाळ घ्यावी भरलेल्याश्या भीमेकडून तुकोबाची माळ घ्यावी

देणाऱ्याने देत जावे घेणाऱ्याने घेत जावे घेता घेता एक दिवस देणाऱ्याचे हात घ्यावेत

प्रस्तुत कवितेचा सविस्तर भावार्थ

ही कविता देणं–घेणं, निसर्गाशी नातं, मानवी संघर्ष, आणि शेवटी अंतर्मनातील आध्यात्मिक उंची या साऱ्या भाव-अर्थांनी समृद्ध आहे. कवीने मानवी जीवनातील मोठ्या-सखोल सत्यांना अत्यंत प्रतीकात्मक आणि निसर्गरूपकांच्या माध्यमातून सांगितले आहे.

सविस्तर भावार्थ

१. "देणाऱ्याने देत जावे, घेणाऱ्याने घेत जावे"

कवितेचे प्रारंभिक वचन सांगते—

जगात देणं आणि घेणं हीच जीवनाची शाश्वत प्रक्रिया आहे.

देणारा कधी थकत नाही, कारण देणं ही त्याची प्रकृतीच आहे;

घेणारा घेत राहतो, कारण जीवनाला जगण्यासाठी घेणं आवश्यक आहे.

२. निसर्गातून सतत शिकत राहण्याचा संदेश

“हिरव्यापिवळ्या माळावरून हिरवीपिवळी शाल घ्यावी,”

माळरान म्हणजे स्वातंत्र्य, समृद्धी, आणि निसर्गाची नितांत कळकळ.

त्यातून ‘शाल’ घेणे म्हणजे—

निसर्गाकडून शांतता आणि मायेची ऊब घेणे.

“सह्याद्रीच्या कड्याकडून छातीसाठी ढाल घ्यावी”

सह्याद्री म्हणजे स्थैर्य, धैर्य आणि बळ.

त्याच्याकडून ढाल घेणे म्हणजे—

जीवनातील संकटांना सामोरे जाण्यासाठी धैर्य आणि कठोरता आत्मसात करणे.

3. निसर्गातील वेडेपणातून सर्जन

“वेड्यापिशा ढगाकडून वेडेपिसे आकार घ्यावे”

ढग सतत बदलतात—

त्यांचं वेडेपण म्हणजे सृजनशीलता, कल्पनाशक्ती, अस्थिरता.

त्यांच्याकडून आकार घ्यायचा म्हणजे—

जगण्याला नवनवीन रूप देण्याची वृत्ती घेणे.

“रक्तामधल्या प्रश्नांसाठी पृथ्वीकडून होकार घ्यावे”

मानवाच्या रक्तात जळणारे प्रश्न म्हणजे—

संघर्ष, अन्याय, वेदना, स्वप्नं, ओझी.

हे प्रश्न शांत करण्यासाठी पृथ्वी म्हणजेच मातीतून—

समाधान, स्वीकार, आश्वासन आणि धीर घेणे आवश्यक.

4. खडतर शक्तीकडून मूल्यांची संपत्ती मिळवणे

“उसळलेल्या दर्याकडून पिसाळलेली आयाळ घ्यावी”

उसळता दर्या म्हणजे जीवनातील प्रचंड ऊर्जा आणि आवेग.

त्याची "पिसाळलेली आयाळ" म्हणजे—

जोश, उन्माद, अथक शक्ती.

कवी सांगतो— जीवनासाठी ही ऊर्मीही घेऊन राहिली पाहिजे.

“भरलेल्याश्या भीमेकडून तुकोबाची माळ घ्यावी”

भीमा नदी म्हणजे उत्पन्नाशक्ती, पोषण, आणि उदारता.

पण तिच्याकडून तुकोबाची माळ घेणे म्हणजे—

धर्म, संतत्व, विनय, भक्ती—

जीवनातील नैतिक-आध्यात्मिक आधार घेणे.

5. अंतिम आणि सर्वात सखोल ओळ :

“घेता घेता एक दिवस देणाऱ्याचे हात घ्यावेत”

ही ओळ संपूर्ण कवितेचा आत्मा आहे.

जीवनभर आपण— निसर्गाकडून घेतो, समाजाकडून घेतो, माणसांकडून घेतो, परमेश्वराकडूनही घेतो.

परंतु शेवटी—

✦ जे देतात, त्यांचेच हात आपण धरायला हवे.

✦ त्यांच्या सेवा, त्यांच्या कळकळ, त्यांच्या निस्वार्थपणाचे स्मरण ठेवायला हवे.

✦ देणाऱ्याबद्दल कृतज्ञ राहून, त्यांच्याजवळ नतमस्तक व्हावे.

याचा अर्थ—

कृतज्ञता, समर्पण, आणि ‘मीही देणारा होणे’ याची जाणीव.

घेता घेता शेवटी आपणही देणाऱ्यांच्या परंपरेत सामील व्हावे,

आणि ज्या हातांनी आपल्याला दिले— त्यांचे हात आपल्या हातात घ्यावे.

एकूण सार

ही कविता आपल्याला सांगते—

निसर्ग, जग, समाज—सर्व देतच असतात.

आम्ही घेतच राहतो.

पण जगण्याचं खरं सौंदर्य तेव्हा उमलतं जेव्हा—

घेणारा एक दिवस देणारा होतो.

कृतज्ञतेचा हात देणाऱ्याच्या हातात ठेवतो.

आणि निसर्गाकडून शिकलेले गुण स्वतःमधून पुढे जगाला देतो.

बालकवी यांच्या फुलराणी कवितेचा भावार्थ

बालकवी यांच्या फुलराणी कवितेचा भावार्थ

परिचय - त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे (१८९०-१९१८)

ते निसर्गकवी म्हणून ओळखले जातात. १९०७मध्ये जळगावात पहिले कविसंमेलन झाले. या संमेलनाचे अध्यक्ष डॉ. कान्होबा रणछोडदास कीर्तिकर यांनी बालकवींच्या सभाधीटपणाला बघून 'बालकवी' ही उपाधी दिली.

त्यांच्या बहुतेक कवितांमध्ये निसर्ग मध्यवर्ती असला तरी निसर्गसौंदर्याचे वर्णन हा त्यांच्या कवितांचा हेतू नाही. निसर्गातील विविध दृश्यांमध्ये त्यांना मानवी भावना दिसतात, म्हणजे हे निसर्गाचे मानवीकरण नाही तर निसर्गाशी तादात्म्य पावलेल्या कविमनाचा तो सहजोद्वार आहे. प्रेमाचे स्वरूप, बालवृत्ती, उदासीन प्रतिमासृष्टी, निसर्गाशी तादात्म्य, मानवी भावनांची गुंतवणूक, मानवी जीवनाच्या अपूर्णतेची जाणीव हे त्यांच्या काव्याचे विशेष दिसून येतात.

प्रस्तुत कविता त्यांच्या फुलराणी या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

प्रस्तुत कवितेत बालकवीने निसर्गसौंदर्याचे सुंदर शब्दशिल्प निर्माण केले आहे. रविकरण आणि फुलराणी यांच्या मनोरम प्रेमाविष्काराचे चित्र वाचकांसमोर विविध भाववृत्तीसह उभे केले आहे. या कवितेतून आलेले निसर्गसौंदर्य वाचकांचे लक्ष वेधून घेणारे आहे.

हिरवे हिरवे गार गालिचे हरित तृणाच्या मखमालींचे;

त्या सुंदर मखमालीवरतीं फुलराणी ही खेळत होती.

गोड निळ्या वातावरणांत व्याज मनें होती डोलत;

प्रणयचंचला त्या भ्रूलीला अवगत नव्हत्या कुमारिकेला.

आईच्या मांडीवर बसुनी झोंके घ्यावे, गावीं गाणीं;

याहुनि ठावें काय तियेला--साध्या भोळ्या फुलराणीला ?

पुरा विनोदी संध्यावात डोलडोलवी हिरवें शेत;

तोच एकदां हांसत आला चुंबून म्हणे फुलराणीला--

"छानी माझी सोनुकली ती कुणाकडे ग पाहत होती?

कोण बरें त्या संध्येंतून - हळुच पाहतें डोकावून ?

तो रविकर का गोजिरवाणा आवडला अमुच्या राणींना?"

लाजलाजली या वचनांनीं साधी भोळी ती फुलराणी !

आंदोलीं संध्येच्या बसुनी त्या रजनीचे नेत्र विलोल झोंके झोंके घेते रजनी; नभीं चमकती ते ग्रहगोल !

जादूटोणा त्यांनीं केला निजलीं शेतें; निजलें रान चैन पडेना फुलराणीला; निजले प्राणी थोरलहान.

अजून जागी फुलराणी ही आज कशी ताळ्यावर नाहीं?

लागेना डोळ्याशीं डोळा काय जाहलें फुलराणीला ?

या कुंजांतुन, त्या कुंजांतुन मध्यरात्रिच्या निवांत समयीं इवल्याशा या दिवठ्या लावुन, खेळ खेळते वनदेवी ही.

त्या देवीला ओव्या सुंदर झुलुनि राहिलें सगळे रान प्रणयचिंतनीं विलीनवृत्ति डुलतां डुलतां गुंग होउनी निर्झर गातो; त्या तालावर -स्वप्नसंगमर्मी दंग होउन ! कुमारिका ही डोलत होती; स्वप्नें पाही मग फुलराणी

"कुणी कुणाला आकाशांत हळुच मागुनी आलें कोण प्रणयगायनें होतें गात; कुणी कुणा दे चुंबनदान !"

प्रणयखेळ हे पाहुनि चित्तीं तों व्योमींच्या प्रेमदेवता विरहार्ता फुलराणी होती; वाऱ्यावरतीं फिरतां फिरतां हळूच आल्या उतरुन खालीं- फुलराणीसह करण्या केली, परस्परांना खुणवुनि नयनीं त्या वदल्या ही अमुची राणी !

स्वर्भूमीचा जुळवित हात नाचनाचतो प्रभातवात; खेळुनि दमल्या त्या ग्रहमाला हळुहळु लागति लपावयाला आकाशींची गभीर शांती मंदमंद ये अवनीवरतीं;

विरूं लागलें संशयजाल संपत ये विरहाचा काल.

शुभ्र धुक्याचें वस्त्र लेवुनी स्वप्नसंगमीं रंगत होती हर्षनिर्भरा नटली अवनी; तरीहि अजुनी फुलराणी ती !

तेजोमय नव मंडप केला जिकडेतिकडे उधळित मोतीं लाल सुवर्णी झगे घालुनी कुणीं बांधिला गुलाबि फेटा आकाशीं चंडोल चालला हें थाटाचें लग्न कुणाचें ! लख्ख पांढरा दहा दिशांला, दिव्य वऱ्हाडी गगनीं येती; हांसत हांसत आले कोणी; झकमकणारा सुंदर मोठा ! हा वानिश्चय करावयाला; साध्या भोळ्या फुलराणीचें !

गाउं लागले मंगलपाठ, वाजवि सनई मारुतराणा नाचुं लागले भारद्वाज, नवरदेव सोनेरी रविकर लग्न लागतें! सावध सारे! दंवमय हा अंतःपट फिटला सृष्टीचे गाणारे भाट, कोकिळ घे तानांवर ताना ! वाजविती निर्झर पखवाज, नवरी ही फुलराणी सुंदर ! सावध पक्षी! सावध वारे ! भेटे रविकर फुलराणीला !

वधूवरांना दिव्य रवांनीं- कुर्णी गाइलीं मंगल गाणीं; त्यांत कुणीसें गुंफित होतें परस्परांचें प्रेम! अहा तें! आणिक तेथिल वनदेवीही दिव्य आपुल्या उच्छ्वासांहीं लिहीत होत्या वातावरणीं- फुलराणीची गोड कहाणी! गुंगतगुंगत कवि त्या ठायीं स्फूर्तीसह विहराया जाई; त्यानें तर अभिषेकच केला नवगीतांनीं फुलराणीला !

प्रस्तुत कवितेचा भावार्थ

ही कविता निर्मळ, बालसुलभ, नैसर्गिक फुलराणीच्या भावविश्वाला एका अद्भुत, स्वप्नमय, अलंकारिक रूपात रंगवते. संपूर्ण कविता ही फुलराणी (निसर्गसुंदरी/कुमारी/फुलाचे प्रतीक) आणि रविकर (सूर्यकिरण/पुरुष सौंदर्याचे प्रतीक) यांच्या प्रणयी लीलांचा रूपकात्मक प्रवास आहे.

मुख्य भावार्थ

१. निरागस कुमारिकेचे बालसुलभ जग

कवितेच्या आरंभी फुलराणी हिरव्यागार गालिच्यावर मुक्तपणे खेळते. तिच्या भोवती निसर्गाचे सौंदर्य — गार वारा, निळे आकाश, हिरवी शेतं — हे सर्व तिला केवळ आनंद देणारे आहे.

तिला प्रणय म्हणजे काय? प्रेमाची चाहूल? — काहीच माहीत नाही.

आईच्या मांडीवर बसणे, गावची गाणी गाणे — हाच तिचा संसार.

२. संध्याकाळी निसर्गाची खेळकर छेडछाड

संध्यावात झुलताना रविकर (सूर्यकिरणांचा तरुण-पुरुषरूप) फुलराणीला हसत विचारतो—

“तू कुणाकडे पाहत होतीस? तुला कोण आवडलं?”

या खेळकर छेडीने निरागस फुलराणी लाजून जाते.

निसर्ग प्रेमाचे संकेत देऊ लागतो.

३. रात्र येते — स्वप्नांचे विश्व उघडते

रात्र शांत होते. शेतं-रानं निजतात. परंतु फुलराणी मात्र झोपत नाही —

तिच्या अंतर्मनात नवीन, अनोळखी भावना जाग्या होतात.

वनदेवी, ग्रहगोल, निर्झर—सर्व निसर्गदेवता जागृत होतात.

त्या सर्वांच्या तालावर फुलराणीची प्रणयस्वप्नं सुरू होतात.

४. प्रेमाची पहिली चाहूल

ती स्वप्नात पाहते—

आकाशात कुणी कुणाला हळूच चुंबन देत आहे, कुणी गात आहे, कुणी प्रेम सुचवते आहे.

यानं तिच्या चित्तात प्रेमाची पहिली झुळूक येते.

फुलराणी विरहात जाते, आतून बेचैन होते.

५. देवतांची उतरण आणि स्वप्न-संगम

निसर्गदेवता स्वर्गातून खाली उतरतात आणि फुलराणीशी डोळ्यांनी संवाद करतात.

त्या तिला सांगतात—

“तू आमची राणी आहेस. आता तुझे स्वप्न सत्यात उतरणार आहे.”

तिच्या भावना परिपूर्ण होतात.

रात्र संपण्याआधीच "प्रणयाचा संगम" घडणार आहे, असे संकेत मिळतात.

६. प्रभात — सुवर्णसोहळा

प्रभात येतो, आणि संपूर्ण सृष्टी सुवर्णमंडपासारखी सजते.

मोती उधळतात, लाल-सोन्याचे झगे, गुलाबी फेटे —

निसर्गात जणू एक भव्य विवाहसोहळा भरून राहतो.

७. विवाह — सूर्यकिरण आणि फुलराणीचा मिलाप

सनई, पखवाज, कोकिळेचे तान, भारद्वाजांचे नर्तन—

सगळं सांगतंय :

“लग्न लागलं!”

नवरदेव—सोनेरी रविकर

नवरी—सुंदर फुलराणी

शेवटी संपूर्ण निसर्ग सावध होऊन म्हणतो—

“आता भेटणार आहे रविकर आणि फुलराणी!”

या मिलनाने निसर्गातील विरह संपतो आणि पूर्णत्व लाभते.

एकूण सार

कवितेतून निसर्गातील दोन शक्ती—

फूल (कोमलता, स्त्रीत्व, शुद्धता) आणि

सूर्यकिरण (ऊर्जा, पुरुषत्व, उब)

यांच्या प्रथम, निरागस, स्वप्नमय प्रेमाचा संगम दाखवला आहे.

ही कविता म्हणजे प्रकृतीत घडणाऱ्या पहाटेच्या अद्भुत मिलनाची काव्यमय कथा आहे—

जिथे रात्र म्हणजे विरह, आणि सूर्योदय म्हणजे विवाहसोहळा.

सावित्रीबाई जोतिराव फुले - प्रज्ञा दया पवार यांच्या कवितेचा भावार्थ

सावित्रीबाई जोतिराव फुले - प्रज्ञा दया पवार यांच्या कवितेचा भावार्थ

परिचय - प्रज्ञा दया पवार (जन्म १९६६)

समकालीन मराठी साहित्यविश्वामधील अत्यंत महत्त्वाच्या कवयित्री व लेखिका. ज्ञानसाधना महाविद्यालय, ठाणे येथून मराठी विषयाच्या प्राध्यापिका म्हणून सेवानिवृत्त. दलित साहित्याच्या तिसऱ्या पिढीतील महत्त्वाच्या कवयित्री म्हणून त्यांची ओळख आहे.

'अंतस्थ', 'उत्कट जीवघेण्या धगीवर', 'मी भिडवू पाहतेय समग्राशी डोळा' हे त्यांचे चर्चित कवितासंग्रह असून त्यांच्या कवितांमधून दलित समाजातील अन्याय, शोषण, गुलामी याविरुद्धचा जोरदार आवाज उमटतो.

'केंद्र आणि परीघ' हा लेखसंग्रह आणि 'धादांत खैरलांजी' हे त्यांचे नाटक प्रसिद्ध आहे. 'मी भयंकराच्या दरवाज्यात उभा आहे' हे नामदेव ढसाळ यांच्या निवडक कवितांचे महत्त्वपूर्ण संपादनही त्यांनी सतीश काळसेकरांसोबत केले आहे. 'परिवर्तनाचा वाटसरू' या पत्रिकेचे संपादन त्यांनी केले आहे. महाराष्ट्र फाऊंडेशन पुरस्कारासह अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित.

प्रस्तुत कवितेतून त्यांनी सावित्रीबाई फुले यांच्या क्रांतिकारक विचार आणि कार्याचे मोल उलगडून दाखवले आहे. प्रस्तुत कविता 

मी भिडवू पाहतेय समग्राशी डोळा कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

म्हटलं तर तू तद्दन पारंपरिक म्हटलं तर संपूर्ण अ-पारंपरिक किंबहुना, अशी एकास एकसुद्धा नसावीस तू सीमान्तीकरण झालेली

तू करून टाकलंस सरळसोट एकाच रेषेवरून चालणाऱ्या रचिताला पार उलटं-पालटं मम् न करणाऱ्या

तुझ्या हातात

महाकाव्याचं कोणतं पान आलं अंतःसूत्र बदलून सावली नव्हतीसच तू त्याची थेट तुझी स्वतंत्र त्वचा मज्जारज्जूही तुझेच

छोटा मेंदू-मोठा मेंदू

हृदयातून स्पंदणारं रक्तही तुझंच

गृहितकाची नस बदलून

हे असं सलगतेत अलग अलगतेत सलग तन्मय-एकमय पारदर्शकता

त्याच्या-तुझ्या नात्यातली

जीव ओवाळून टाकावा असा दखलपात्र पुरुष अथपासून इतिपर्यंत फक्त माणूसच असलेला माणूस अन् तू कोण? पहिली ठिणगी विद्रोहाची ! बाईच्या थडथडत्या काळजातली... खाजगी, सार्वजनिक, भौतिकाची कप्पेबंद सोय

तू नाकारलीस प्रतिसृष्टी

भाकरी थापता थापता तुला ऐकू आलं अराजक भाकरी थापता थापता तुला आला अक्षरांचा वास कच्कन दाताखाली खडा यावा न् बिघडून जावी सगळी आतली चव तशी तू जाणलीस उत्पत्ती-स्थिती पार बिघडून गेलेली

ही कविता सावित्रीबाई फुले या विद्रोही स्त्रीचं रूप, तिची अंतःप्रेरणा, तिचं व्यक्तित्व आणि तिच्या जाणीवेची क्रांती याचं काव्यात्म चित्र आहे. कवयित्री प्रज्ञा पवार स्त्रीला फक्त पारंपरिक किंवा फक्त आधुनिक म्हणून नाही — तर सर्व चौकटी मोडणारी, स्वतःचं स्वतंत्र विश्व रचणारी चेतना म्हणून पाहते.

खाली ओळींच्या अर्थासह सविस्तर भावार्थ :

भावार्थ 

कवितेतील स्त्री सावित्रीबाई फुले ही नियमांना न जुमानणारी, चौकटींना न बांधली जाणारी आहे.

लोक तिला पारंपरिक म्हणतील तर ती पारंपरिकही आहे, आणि म्हणतील तर ती पूर्ण अपारंपरिक.

ती कोणा एकाच साच्यात बसत नाही — ती स्वतःचीच व्याख्या आहे.

ती समाजाने आखलेल्या एका सरळ रेषेला उलटं-पालटं करून टाकते — म्हणजेच एकमार्गी स्त्रीची कल्पना धुळीस मिळवते.

"तू सावली नाहीस — तू स्वतःचं अस्तित्व आहेस"

कवयित्री सांगते:

तू कोणाची सावली नाहीस,

तू कोणाची पूरक नाहीस,

तेज तुझं, शरीर तुझं, रक्त-मन-मज्जारज्जू तुझंच.

स्त्री स्वतःचं स्वतंत्र शारीरिक, मानसिक, भावनिक अस्तित्व असल्याचा हा जोरदार उच्चार आहे.

नात्यातील पारदर्शकता

"सलगतेत अलग, अलगतेत सलग" —

तू नात्यात आहेस पण तुझी वेगळी ओळख गमावून नाही,

आणि वेगळी असूनही नात्यातली ऊब टिकवून.

ही प्रगल्भ, स्वाभिमानी नात्याची व्याख्या आहे.

पुरुषाची नव्या नजरेने ओळख

कवितेतला पुरुष हा

फक्त पती/प्रियकर नाही —

तो आधी माणूस आहे, संवेदनशील आहे.

नात्यात स्पर्धा नाही, सत्ता नाही —

समानता आहे.

स्त्री – पहिली विद्रोही ठिणगी

"तू कोण?

विद्रोहाची पहिली ठिणगी!"

ही ओळ स्त्रीला इतिहासातील पहिली प्रश्न विचारणारी ताकद बनवते.

तिच्या काळजातील क्रांती —

भीतीवर मात करणारी, आवाज उठवणारी.

"प्रतिसृष्टी" नाकारणे

स्त्रीला समाजाने दिलेली पारंपरिक उत्तरदायित्वांची परंपरा —

घर, स्वयंपाक, बंधने — त्या सगळ्याला ती डोळ्यांत डोळे घालून प्रश्न करते.

ती नुसती घर उभारत नाही —

नव्या विचारांची सृष्टी करते.

भाकरी आणि अक्षर यांचं रूपक

भाकरी थापणारी स्त्री — श्रम, दैनंदिन वास्तव

अक्षरांचा वास — जाणीव, विद्रोह, ज्ञान

ती हातात भाकरी थापते, पण मनात विचार शिजत असतात.

कष्टातूनच तिची बौद्धिक क्रांती जन्मते.

अंतिम आशय

स्त्रीने पुरुषप्रधान समाजाची चवच बिघडवली.

जशी भाकरीत खडा आल्यावर सगळं आतून हलतं —

तसं तिच्या जागृतीमुळे

समाजाच्या पहिल्यापासूनच्या चुकीच्या रचनेत हादरे बसले.

ती उत्पत्ती आणि स्थिती — दोन्हीला प्रश्न करते, ढवळून काढते.

ही कविता स्त्रीला देवी किंवा गुलाम न बनवता,

तिला चिंतनशील, स्वातंत्र्यवादी, क्रांतिकारी मानव म्हणून गौरवते.

सार

 ही कविता स्त्रीच्या

स्वायत्तता, बौद्धिक स्वातंत्र्य, विद्रोह, आणि संवेदनशील शक्तीची

ओळख आहे.

ती परंपरेतून उगवते, पण परंपरेलाच सवाल करते.

जग खूप सुंदर आहे.

जग खूप सुंदर आहे 

फक्त ते जगता यायला हवं 

त्याचा निर्माता किती सुंदर असेल 

हे अनुभवता यायला हवं 

संघर्षामधून आणि परिश्रमातूनच नव जन्माला येतं 

निर्मात्याची दूरदृष्टी आणि निर्मात्याचे नित्यनूतनत्व नित्य जगायला हवं 

दृष्टी तर प्रत्येकालाच आहे

त्यातही डोळस व्हायला हवं

निसर्ग पहा तो देतच राहतो 

त्याच्याकडील दातृत्व घ्यायला हवं 

आयुष्य किती आहे पुष्पाचे?

त्यांचे रंग व सुगंध व्हायला हवं

निसर्ग विविध रंगी याप्रमाणे नित्यनूतन होता यायला हवं 

सुरवंटाचे फुलपाखरू व्हायला हवं 

रडण्यात काय मजा!

थोडं हसायला हवं 

आयुष्य थोडं आहे 

भरभरून जगायला हवं 

प्रकाश पसरवून आपण आकाशभर 

माणसा-माणसानेच जग जोडायला हवं

द्वेष, राग, दंभ यांची होळी करून 

वात्सल्य-मानवतेची दिवाळी साजरी करूयात आपण सारे

जग फारच सुंदर आहे ते फक्त जगता यायला हवं

जग अप्रतिमच आहे ते मुक्तपणे जगता यायला हवं

प्रल्हाद भोपे, दिनांक 29.08.2024, प्रवासात..

सत्य सर्वांचे आदी घर - महात्मा जोतीराव फुले यांच्या निवडक अखंड काव्य रचनेचा भावार्थ

सत्य सर्वांचे आदी घर - महात्मा जोतीराव फुले यांच्या निवडक अखंड काव्य रचनेचा भावार्थ 

परिचय - महात्मा जोतीराव गोविंदराव फुले (१८२७-१८९०)

सत्यशोधक समाजाचे संस्थापक, महाराष्ट्रातील कृतिशील थोर समाजसुधारक. बहुजन समाजासाठी शिक्षणाची दारे खुली करणारे शिक्षक. स्त्री शिक्षणाचे जनक, अनिष्ट रूढी-प्रथा, परंपरा यांच्याविरुद्ध बंड पुकारणारे विचारवंत, शेतकऱ्यांचे कैवारी, शूद्रांसाठी लढणारे, शिक्षणप्रसारासाठी 'हंटर आयोगा' समोर साक्ष देणारे, अबला स्त्रियांना आधार देणारे म. जोतीराव फुले हे कर्तेसुधारक होते. स्वातंत्र्य, समता, बंधुता व न्याय या मूल्यांचे पुरस्कर्ते. सामाजिक परिवर्तनासाठी क्रांतिकारी लेखन.

'गुलामगिरी', 'ब्राह्मणांचे कसब', 'शेतकऱ्याचा असूड', 'सार्वजनिक सत्यधर्म', 'इशारा' इत्यादी ग्रंथांचे लेखन केले. 'तृतीय रत्न' हे नाटक. 'शिवाजीचा पवाडा', 'अखंड' इ. काव्यात्मक लेखन. अविद्येमुळे आपण प्रचंड दुःख भोगतो, हे दुःख दूर सारायचे असेल तर शिक्षणाशिवाय तरणोपाय नाही, हे समाजासमोर त्यांनी प्रभावीपणे मांडले. दुःख-दारिद्र्याची अभिव्यक्ती, शोषणव्यवस्थेला विरोध, आत्मभानाचे विचार, स्पष्टता व परखडपणा इ. विशेष त्यांच्या लेखनातून दिसून येतात.

प्रस्तुत 'अखंडा'तून सत्याचे सामर्थ्य अधोरेखित झाले आहे. सत्य वर्तन व आचरण केल्याशिवाय मानव या जगात सुखी समाधानी होणार नाही. मानवी जगण्यामध्ये सत्यवादीपणा असेल, तर दांभिकपणा, कुप्रथा, धूर्तपणा दूर होऊन समाजामध्ये शांतता नांदेल, हा आशावाद या अखंडातून व्यक्त होतो.

प्रस्तुत कविता महात्मा फुले यांच्या सार्वजनिक सत्यधर्म या ग्रंथातून घेतलेली आहे.

।। सत्य सर्वांचें आदी घर ।। सर्व धर्मांचें माहेर ।।

।। जगांमाजीं सुख सारें ।। खास सत्याचीं तीं पोरें ।।१।।

।। सत्य सुखाला आधार ।। बाकी सर्व अंधकार ।।

।। आहे सत्याचा बा जोर ।। काढी भंडाचा तो नीर ।।२।।

।। सत्य आहे ज्याचें मूळ ।। करी धूर्ताची बा राळ ।।

।। बळ सत्याचें पाहुनी ।। बहुरुपी जळे मनीं ।।३।।

।। खरें सुख नटा नोव्हे ।। सत्य ईशा वर्जू पाहे ।।

।। जोती प्रार्थी सर्व लोकां ।। व्यर्थ डंभा पेटूं नका ।।४।।

ही महात्मा फुले यांच्या अखंड वाणीतील ओवी "सत्य" या तत्त्वाच्या सार्वभौमिक शक्तीचा गौरव करते.

यात सत्याचे स्वरूप, त्याची शक्ती, आणि असत्यावर त्याचा अंतिम विजय कसा असतो हे सांगितले आहे.

ओवीतील प्रत्येक चरणाचा अर्थ पाहूया.

ओळी १

।। सत्य सर्वांचें आदी घर ।। सर्व धर्मांचें माहेर ।।

।। जगांमाजीं सुख सारें ।। खास सत्याचीं तीं पोरें ।।

अर्थ:

सत्य हे सर्वांचे मूळ आहे.

कोणताही धर्म असो — त्याचे मूळ, त्याचे माहेर, त्याचा उगम सत्यातच आहे.

जगातले सर्व खरे सुख हे सत्याचीच अपत्ये आहेत.

म्हणजेच, आनंद, शांतता, विश्वास — हे सर्व सत्यातून उगम पावतात.

ओळी २

।। सत्य सुखाला आधार ।। बाकी सर्व अंधकार ।।

।। आहे सत्याचा बा जोर ।। काढी भंडाचा तो नीर ।।

अर्थ:

सत्य हे सुखाचे खरे आधार आहे.

जिथे सत्य नाही तिथे फक्त अज्ञान आणि अंधार आहे.

सत्याची शक्ती अपरंपार आहे — ते खोट्याचा, फसवणुकीचा, दिखाऊपणाचा निःपक्षपातीपणे भंडाफोड करते.

खोट्याच्या थरांना सत्य दूर करून टाकते.

ओळी ३

।। सत्य आहे ज्याचें मूळ ।। करी धूर्ताची बा राळ ।।

।। बळ सत्याचें पाहुनी ।। बहुरुपी जळे मनीं ।।

अर्थ:

ज्यांच्या जीवनात सत्य मूळ तत्व आहे, ते धूर्त आणि कपटी लोकांना जाळतात — म्हणजे त्यांची फसवणूक उघड करतात.

सत्याच्या बळाने, सदाचाराने वागणारा माणूस जबाबदारीने पुढे जातो.

हे पाहून खोटारडे, बहुरूपी (वेषांतर करणारे, ढोंगी) माणसांच्या मनात जळफळाट निर्माण होतो.

ओळी ४

।। खरें सुख नटा नोव्हे ।। सत्य ईशा वर्जू पाहे ।।

।। जोती प्रार्थी सर्व लोकां ।। व्यर्थ डंभा पेटूं नका ।।

अर्थ:

खऱ्या अर्थाने सुखी होण्यासाठी ढोंग करणाऱ्याला जागा नाही.

जो मनुष्य सत्याचा उपासक आहे, देवासारखे सत्य मानतो, तो खऱ्या अर्थाने शांततेला पोहोचतो.

सर्व लोकांनी सत्याची प्रार्थना करावी, त्याचे पालन करावे.

व्यर्थ ढोंग, अंधश्रद्धा, दिखाऊ पूजा यांना पेटवू नये — त्यांना प्रोत्साहन देऊ नका.

सत्याच्या प्रकाशात जगणे हेच खरे धार्मिक जीवन आहे.

संपूर्ण ओवीचा सामूहिक संदेश

सत्य हे सर्व जीवांचे मूळ आहे

सत्याशिवाय सुख नाही

सत्य असत्याचा नाश करते

सत्याची शक्ती पाहून खोटारडे घाबरतात

ढोंग, पाखंडीपणा, दिखावा — हे सर्व व्यर्थ

खरा धर्म म्हणजे सत्याचे आचरण

फसवे आडंबर नव्हे, तर सत्यात पवित्रता आहे

महात्मा फुले सांगतात की धर्म म्हणजे पूजा नव्हे — मानवीयता, सत्य, न्याय यांची कास धरणे.

थोडक्यात, भावार्थ 

ही वाणी आपल्याला सांगते:

 सत्याचा मार्ग अवघड असू शकतो,

पण त्यातच खरे सुख आणि ईश्वरत्व आहे.

खोटेपणाला आणि ढोंगाला सत्यापुढे टिकाव नाही.

टीव्हीवर सिनमा चालू व्हता - दिशा पिंकी शेख यांच्या कवितेचा भावार्थ

टीव्हीवर सिनमा चालू व्हता - दिशा पिंकी शेख यांच्या कवितेचा भावार्थ

परिचय - दिशा पिंकी शेख (१९८४)

नाशिक जिल्ह्यातील येवला या गावी जन्म. त्यांचा जन्म भटक्या विमुक्त जमातीत झाल्याने व बालवयातील सातत्यपूर्ण भटकंतीमुळे शालेय शिक्षण घेताना अनेक शाळा बदलाव्या लागल्या. त्यांचे शिक्षण इयत्ता दहावीपर्यंत झाले असून, त्या किशोरवयीन अवस्थेत सत्यशोधक विद्यार्थी संघटनेच्या संपर्कात आल्या. जात-वर्ण-वर्ग-लिंगभेदाच्या विरोधात अगदी कमी वयापासूनच त्यांच्या मनात चीड निर्माण झाली.

इ. स. २०२१मध्ये त्यांचा 'कुरूप' हा पहिला कवितासंग्रह प्रकाशित झाला. कवितेसोबतच त्यांनी स्तंभलेखनही केले आहे. 'कुरूप' या कवितासंग्रहाला सरस्वती लक्ष्मण पवार राज्यस्तरीय काव्यपुरस्कार, नाशिक येथील परिवर्तन वाङ्मय पुरस्कार, कोल्हापूर विद्यापीठाचा ऋत्विक काळसेकर पुरस्कार प्राप्त झाला आहे. अनेक वर्षांपासून लिंगभाव समानतेसाठी जनजागृतीचे महत्त्वपूर्ण कार्य. महाराष्ट्र राज्य तृतीयपंथी हक्क संरक्षण आणि कल्याणकारी मंडळाच्या सदस्य. सामाजिक समता, समाजभान, वेदना, परिवर्तन इ. त्यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये आहेत.

प्रस्तुत कवितेतून समाजजीवनाचे विदारक वास्तव अधोरेखित झाले आहे. या कवितेतील चित्रपटाचा नायक अन्याय, अत्याचार, स्त्रीशोषणाच्या विरोधात विद्रोह करतो. त्याच्या या कृतीला जनतेची साथ मिळते. वास्तवात मात्र असे घडत नाही, याबद्दलची तीव्र खंत व्यक्त झाली आहे. तसेच, मानवी जीवनात समता, मानवता व आत्मभानाचे मूल्य प्रकट करणारा विचार या कवितेत सूचित झालेला दिसून येतो. प्रस्तुत कविता त्यांच्या 'कुरूप' कविता संग्रहातून घेतलेली आहे.

टीव्हीवर सिनमा चालू व्हता

नायक विद्रोह करत होता

व्यवस्थेच्या विरोधात

पुरुषप्रधान संस्कृतीच्या विरोधात

शोषणाच्या विरोधात

आणि

टीव्हीच्या बाहेर आहे मी

हे विसरून नकळत पेटून उठले

मुठी आवळल्या गेल्या

घट्ट

जसा नायकाचा विद्रोह

अटळ

त्याला जनतेची साथ

संघटित

नायिकेचा हातात हात

शाश्वत

माझं तडफडणं मात्र

मिथ्या

कारण चित्रपट तीन तासांत संपतो

वास्तव संहितेवर नाही जगत

याचा मला विसर पडला होता

आणि मी भानावर आले

मादक पुरुषांच्या मनोरंजनात स्वतःला धन्य मानणाऱ्या माद्या पाहून

स्वतःवरच हसले

आवळलेल्या मुठी सैल सोडल्या निपचित पडले अंथरुणात व्यवस्थेचा भोंगळा कारभार पाहात...

ही कविता चित्रपटातील विद्रोह आणि वास्तवातील विवशता यातील संघर्ष उलगडते.

कवितेत वक्त्या/कवी एक सिनेमात गुंतलेली आहे. स्क्रीनवर नायक अन्यायाविरुद्ध लढतो—व्यवस्था, पुरुषसत्ता, शोषण यांच्या विरोधात. त्याचा लढा पाहून तिच्या मनातही आवेश जागतो.

तीही नकळत मुट्ठी आवळून, आतून पेट घेते.

सिनेमा प्रेरणा बनतो.

तिला वाटतं—"मीसुद्धा बदल घडवू शकते!"

परंतु…

क्षणातच तिला वास्तवाची जाणीव होते.

चित्रपटातील लढा - नियोजित, पूर्वलिखित, तीन तासांत संपणारा.

वास्तव मात्र कठोर, गुंतागुंतीचं, जिथे

लढ्याला पटकथा नसते,

भावना पुरेशा नसतात,

आणि संघर्ष दीर्घ, अवघड असतो.

नायकाला चित्रपटात लोकांचा पाठिंबा असतो,

नायिकेच्या रूपाने प्रेम, साथ, अचूक टाइमिंग असलेली आशा असते.

परंतु खऱ्या जगात

तिची तडफड एकटीची, निराधार वाटते.

एकीकडे समाजात पुरुषसत्तेचे नवे-जुने अवतार दिसतात.

"पुरुषांच्या मनोरंजनात धन्यता मानणाऱ्या माद्या" — म्हणजेच स्त्रियांनाच स्वतःच्या बंधनांचं भान नसणे, मनोरंजनाच्या नावाखाली स्त्री-दमन स्वीकृत करणं, पुरुष नायकाचा गौरव करत स्वतःला गौण करणं—हे तिला खंतावते.

आणि मग

तिच्या मुठी सैल होतात,

आवेश क्षीण होतो,

शरीर अंथरुणात कोसळतं,

फक्त बाहेरची व्यवस्था भोंगळ चालताना पाहत निपचित बसणारी तिची अवस्था उरते.

🎯 कवितेचा मुख्य संदेश

ही कविता सांगते की:

सिनेमातील बंड आकर्षक वाटतं

पण वास्तविक जगात बदल कठीण असतो

स्त्रियांच्या संघर्षात साथ-समर्थन कमी असतं

पुरुषप्रधान संस्कृती अजूनही मजबूत आहे

लोक स्वातंत्र्यापेक्षा मनोरंजनात रमलेले आहेत

आणि जाणीव असलेली माणसंही कधी कधी थकतात, हतबल होतात

आवेश आणि वास्तव यांच्यातील अंतर ही कवितेची वेदना आहे.

भाववृत्ती

आक्रोश

निराशा

स्व-चिंतन

उपहासात्मक कटू सत्य

पराभव नव्हे — पण थकवा आणि कळकळ

अंतर्मुख संदेश

बाहेरचा विद्रोह सोपा नाही

भावनांनी बदल होत नाही

जाणीव महत्त्वाची पण त्यासाठी

सातत्य, संघटना आणि वास्तवातील संघर्षाची तयारी आवश्यक आहे.

सिनेमा प्रेरणा देऊ शकतो

पण क्रांती पडद्यावर नव्हे, धुळीत होते.

मुंग्यांचे हरवत नाहीत आत्मसूर - वृषाली किन्हाळकर यांच्या कवितेचा भावार्थ

मुंग्यांचे हरवत नाहीत आत्मसूर - वृषाली किन्हाळकर यांच्या कवितेचा भावार्थ

परिचय - वृषाली माधवराव किन्हाळकर (१९५९)

मराठीतील प्रसिद्ध कवयित्री व लेखिका. पुरुषप्रधान संस्कृतीमुळे समाजातील स्त्रियांना किती अवहेलनात्मक जीवन जगावे लागते, हे वास्तव निर्भीडपणे आपल्या काव्यात मांडले. मानवी जगण्यातील गुंतागुंत, स्त्रियांचे प्रश्न, स्वार्थीपणा व नातेसंबंधातील कोरडेपणा, विसंवाद या भावविश्वासंबंधी लेखन केले आहे. 'वेदन', 'तारी' हे गाजलेले काव्यसंग्रह. 'मुक्तामाय' हे दीर्घकाव्य. 'सहजरंग', 'संवेद्य' हे ललितलेखसंग्रह प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या कवितेचे हिंदी व इंग्रजी अनुवाद झाले आहेत. विद्यापीठीय अभ्यासक्रमामध्ये साहित्याचा समावेश.

महाराष्ट्र शासनाचा इंदिरा संत पुरस्कार, म. सा. प.चा राजकवी यशवंत पुरस्कार, मराठवाडा साहित्य परिषदेचा कुसुमावती देशमुख काव्यपुरस्कार, राय हरिश्चंद्र दुःखी पुरस्कार, सुनीताबाई गाडगीळ पुरस्कार, 'तारी' या हिंदी अनुवादास मामा वरेरकर महाराष्ट्र राज्य हिंदी अकादमी पुरस्कार इ. पुरस्कारांनी त्यांचे लेखन सन्मानित झाले आहे.

७वे मराठवाडा लेखिका साहित्य संमेलन, धाराशिव; ग्रामीण साहित्य संमेलन, पळसप व लोकसंवाद साहित्य संमेलन, करकाळा या साहित्य संमेलनांचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषविले आहे. तसेच 'तिफण' राज्यस्तरीय काव्यसंमेलनाच्या अध्यक्षपदाचा बहुमानही त्यांना प्राप्त झाला आहे.

मुंगीचे कष्टप्रद जगणे किती इमानी असते, हे प्रस्तुत कवितेत अधोरेखित होते. तिची पंढरी कष्टामध्ये दडलेली असून ती राम व विठ्ठल कष्टामध्ये शोधते. हा मुंगीचा आदर्श घेऊन माणसाने स्वार्थ व संकुचित वृत्ती सोडून मानवतावादी मूल्यांचा स्वीकार केला पाहिजे, हा भाव यामधून प्रकट होतो.

प्रस्तुत कविता त्यांच्या 'तारी' या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

मुंग्यांचे

हरवत नाहीत आत्मसूर

उन्हात...

पावसात...

वादळात...

अखंड करतात त्या काम मान मोडून

सहसा धावत नाहीत रांग सोडून

कुणी ओतले जरी पाणी त्यांच्या इमानी रांगेवर निग्रहाने जमवितात त्या रांग पुन्हा पुन्हा. कामातच 'राम' आहे हे सांगतात पुन्हा पुन्हा. कामातली परम मग्नता हाच त्यांचा 'विठू' असतो. कष्टपंढरीच्या वारीचा मूक नियम असतो. एकमेकींना देतात निःशब्द साथ ओझं वाहताना ऊर फाटला तरी हातात असतो हात... "एक अकेला थक जायेगा मिलकर बोझ उठाना" या ओळींचा अर्थ त्यांना पुरता उमगलेला असतो; माणूस मात्र-अशा कवितेच्या ओळी फक्त लिहीत असतो ! एकेकटाच आयुष्याशी लढत असतो

मनाजोगती सम साधण्यासाठी धडपडत असतो. कोणत्याही शिबिरात जाण्याविनाच मुंगीला कळते ध्यानसमाधी रांग सोडून भरकटली एखादी मुंगी कधी...

तर इतर होतात आपसूक सावध निमूट चालतात मग आत्मनिष्ठा जपत...

माणसांचं काय ? देह बेईमान मनाशी मन बेईमान आत्म्याशी आयुष्य गहाण... जगण्याशी...!

ही कविता मुंग्यांच्या जगण्यातील शिस्त, एकजूट, समर्पण आणि आध्यात्मिकता दाखवते, आणि त्याच्या विरुद्ध मानवी जीवनातील विखुरलेपणा, स्वार्थ आणि अंतर्गत विसंगती यांची तुलना करते.

✅ भावार्थ 

मुंग्यांचे हरवत नाहीत आत्मसूर

मुंग्यांच्या जीवनात स्वतःशी जोडलेला स्वर, आपल्या कर्तव्याची जाणीव कायम असते.

 त्यांच्या अस्तित्वात कोणतीही ढिलाई नाही — त्या स्वतःला विसरत नाहीत.

उन्हात, पावसात, वादळात…

निसर्ग कितीही कठोर असो, वेळ कठीण असो —

 मुंग्या हार मानत नाहीत, सतत कष्ट करतात.

हे धैर्य व स्थैर्याचे प्रतीक.

अखंड करतात त्या काम मान मोडून

त्यांना विश्रांती नाही, तक्रार नाही.

 काम म्हणजेच त्यांची धर्मभावाची साधना.

रांग न सोडणे, कोणी अडथळा आणला तरी पुन्हा रांग बांधणे

मुंग्या प्रणालीत, नियोजनात, आणि कणखर शिस्तीत जगतात.

 कोणी त्यांच्या मार्गात अडथळा घातला तरी त्या हताश होत नाहीत —

 पुन्हा बांधतात, पुन्हा सुरू करतात.

‘कामातच राम’

कवी म्हणतो — मुंग्यांना समजलं आहे की

 काम हेच ईश्वर, काम हेच पूज्य तत्व आहे.

त्यांची कामगिरी म्हणजे भक्ती.

‘विठ्ठल’ म्हणजे अंतिम परम मग्नता

मुंग्यांची कामातली एकाग्रता हीच वारकरी परंपरेची पंढरीची वारी —

 निस्संदिग्ध श्रद्धा आणि साधना.

कष्ट म्हणजे त्यांचा विठ्ठल.

एकमेकींना निःशब्द साथ

त्यांच्यात

न भांडण

न ईर्ष्या

न श्रेष्ठत्वाचा अहंकार

फक्त सहकार्य.

 एखादी मुंगी चुकली तर बाकीच्यांचे लक्ष जाते आणि त्या सावध होतात.

एकता आणि सामूहिक शहाणपणा.

"एक अकेला थक जायेगा..."

मुंग्या सहकार्याचे तत्त्व जगतात,

 तर माणूस फक्त तत्त्व बोलतो — प्रत्यक्षात मात्र एकटाच झुंजतो.

ध्यानसमाधी मुंग्यांना कळते शिबिरांशिवाय

मानव ध्यान शिकतो, वर्ग करतो, पुस्तकं वाचतो —

 पण मुंगीला साधना जन्मजात कळते —

 मन एकाग्र करणे, कर्तव्याशी निष्ठा राखणे.

माणूस मात्र…

देह मनाशी बेईमान (शरीराच्या इच्छा — मन वेगळं इच्छावं)

मन आत्म्याशी बेईमान (मनात अस्थिरता, खोटेपणा)

आयुष्य स्वतःकडे नसून गहाण पडलेलं

स्वार्थ, अहंकार, भ्रम यात अडकलेला

अंतिम संदेश

मुंग्या लहान असतात, पण

 श्रेष्ठ सहकार्य, कष्ट, निष्ठा, शिस्त, आणि आध्यात्मिकता

 त्यांच्या जगण्यात आहे.

माणूस मोठा असूनसुद्धा

 विखुरलेला, तुटलेला, अहंकारी, आणि विसंगत.

कवितेचा आशय —

मुंग्यांकडून शिकायला हवं, कारण त्या जगतात तत्त्वज्ञान, आणि आपण ते फक्त लिहितो.

🌾 एक ओळीतील सार

मुंग्यांचे जीवन ‘साधना’ आहे; माणसाचे जीवन बहुतेक वेळा ‘सांगण्यापुरते तत्त्वज्ञान’.

खालील मजकूरात मुंग्यांच्या जीवनाच्या उदाहरणातून मानवी जीवनाचा तौलनिक अभ्यास केलेला आहे. आता त्यातील अलंकार, रस आणि भाववृत्ती पाहूया:

✅ अलंकार (Figures of Speech)

अलंकार 

1. उपमा अलंकार "कामातच 'राम' आहे", "कामातली परम मग्नता हाच त्यांचा 'विठू'" कर्म = देव अशी तुलना

2. रूपक अलंकार "कष्टपंढरीच्या वारीचा मूक नियम" मुंग्यांचे कष्ट = भक्तांची वारी

3. अनुप्रास अलंकार "पुन्हा पुन्हा", "अखंड करतात", "रांग पुन्हा पुन्हा" एकाच अक्षर/ध्वनीची पुनरुक्ती

4. विरोधाभास / विरोधात्मक अलंकार "माणूस मात्र… ओळी लिहितो पण एकटाच लढतो" मुंग्यांचा एकोपा vs माणसाची एकाकी लढाई

5. तौलनिक अलंकार पूर्ण कविता मुंगी–मानूस तुलना कार्यपद्धतींची तुलना, नैतिक धडा

✅ रस (Rasa)

रस प्रभाव

शांत रस मुंग्यांची शिस्त, कामाची निष्ठा आणि ध्यानसमाधीचा भाव

करुण रस माणसाच्या एकटेपणाची, संघर्षाची व्यथा

वीर रस (सूक्ष्म) मुंग्यांच्या चिकाटी, संघभावना, संयम

✅ भाववृत्ती (Tone / Emotional Attitude)

भाववृत्ती अर्थ

परिश्रमभाव / कर्मनिष्ठा अखंड कष्ट व कार्यशीलता

संघभावना एकत्रित प्रयत्न, परस्पर सहकार्य

निग्रह / आत्मनिष्ठा ध्येयधारणा आणि स्थिरता

प्रेरणा वाचकाला मूल्यपर संदेश

मानवी दुर्बलतेची जाणीव माणसाच्या स्वभावातील विस्कळीतपणा व स्वार्थ.

🎯 सारांश

ही कविता मुंग्यांच्या शिस्त, संघटित परिश्रम आणि निरंतरता दाखवते. त्या ध्यान, सेवाभाव आणि संघकार्य शिकवतात.

याउलट माणूस विचार लिहितो पण जगायला विसरतो — हा अंतर्मुख करणारा संदेश या कवितेत आहे.

हे लेखन दृश्यक, तौलनिक आणि तत्वज्ञानप्रधान आहे.

काम, निष्ठा आणि सामूहिकतेचे तत्त्व सांगताना शेवटी मानवी अंतर्विरोध उघड करतो — हेच त्याचे सौंदर्य.

शिल्पकार ऐसा - प्रकाश मोगले यांच्या कवितेचा भावार्थ

शिल्पकार ऐसा - प्रकाश मोगले यांच्या कवितेचा भावार्थ

परिचय - प्रकाश नारायण मोगले (१९६२)

हिंगोली जिल्ह्यातील सिरला या गावी जन्म. बुद्ध-फुले-शाहू-आंबेडकर यांच्या विचाराने प्रभावित झालेले आंबेडकरी चळवळीतील सक्रिय कार्यकर्ते. सामाजिक विषमता, अंधश्रद्धा, धर्मांधता नष्ट करण्यासाठी लेखन करणारे पुरोगामी विचाराचे कवी. परिवर्तनवादी मूल्यविचारांना प्रमाण मानून विज्ञानवाद, प्रयत्नवाद रुजविणारे लेखन त्यांनी केले. 'दंभस्फोट', 'युद्ध अटळ आहे' हे नावाजलेले काव्यसंग्रह. 'कावस', 'धम्मद्रोही', 'धम्मद्रोही आणि धम्मधर', 'दिशा' हे कथासंग्रह. 'समाजद्रोही उच्चभ्रूची दलित आत्मकथने' 'समकालीन आंबेडकरवादी साहित्य प्रवृत्ती आणि प्रदूषणे', 'आम्हा घरी धन', 'सोयरे सांगाती' हे समीक्षाग्रंथ. 'निर्दालन कंटकांचे', 'डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि दलितेतर सहकारी' हे वैचारिक ग्रंथ प्रकाशित. तसेच त्यांनी विविध वाङ्मयप्रकारांतून महत्त्वाचे लेखन केले आहे.

गो. नी. दांडेकर कथालेखन पुरस्कार, यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ, नाशिक येथील बाबूराव बागूल कथालेखन पुरस्कार, शब्दरंजन काव्यपुरस्कार, काव्यसाधना पुरस्कार, सावित्रीबाई फुले काव्य पुरस्कार हे सन्मानाचे पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत. विद्रोह, अंतस्थ प्रेरणा, सामाजिक चिंतन, अस्मितेसाठी लढा हे त्यांच्या काव्याचे विशेष आहेत.

या कवितेत कवीने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या समतावादी विचारांची ओळख समाजाला करून दिली असून, मानवी जीवनाच्या उत्कर्षासाठी त्यांनी केलेल्या सामाजिक संघर्षाचा आढावा घेतला आहे. जातीय विषमता नष्ट करण्यासाठी बौद्ध तत्त्वज्ञान किती मोलाचे आहे, हा विचार यामधून प्रकट झाला आहे. प्रस्तुत कविता त्यांच्या

'युद्ध अटळ आहे' या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

शिल्पकार ऐसा

शिल्प ते महान

होणार ना कोणी

दिलेस आकार

गावकुसादूर

झालात माउली

भंगले पाषाण

कोरलेस

ऐसा शिल्पकार

दगडांना

नसे कोणी वाली

दुबळ्यांची

सापाला गा दूध ना देती भाकर

मुंगीला साखर माणसाला

दीनदलितांची पाडलीस वेस

लढवली केस भेदांची बा

गुलामांच्या तुम्ही भिंती पाडियेल्या

बेड्या तोडियेल्या तुरुंगाच्या

भुके कंगालांना दिलीत शिदोरी

धरून उदरी धम्माची गा

मुके बहिरेही लिहू लागलेत

बोलू लागलेत व्यथाकथा

धम्मविचारांचा पाजुनिया तान्हा

चवदार पान्हा रक्षियेला

धम्मक्रांती ऐसी उन्नतीचा गाभा

केली तुम्ही बाबा सापडला

(ही कविता डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना समर्पित स्तुतीकविता आहे. कवी त्यांना मानवतेचा शिल्पकार म्हणतो. त्यांच्या कार्यामुळे समाजातील दीनदलितांना आवाज, अधिकार आणि उभारी मिळाली — याचे भावपूर्ण वर्णन इथे आहे.

 सविस्तर भावार्थ

शिल्पकार असा, शिल्प ते महान

कवी म्हणतो —

बाबासाहेब हे फक्त व्यक्ती नव्हते,

ते मानवतेचे शिल्पकार होते.

त्यांनी दगडासारख्या कठोर, जड समाजमनाला आकार दिला

आणि त्याचे सुंदर, न्यायमय रूप घडवले.

गावकुसादूर झालात माऊली

ते समाजाच्या काठावर असलेल्या —

वंचित, बहिष्कृत, अस्पृश्य लोकांच्या माऊली झाले.

शांत, प्रेमळ मातेसारखे त्यांनी दयाळुपणे उभे राहिले.

भंगले पाषाण, कोरलेस असा शिल्पकार

समाज पाषाणासारखा कठीण होता,

अस्पृश्यतेच्या शतके-शतकांच्या परंपरेत बंदिस्त.

बाबांनी हा दगड फोडून

समतेचे, स्वाभिमानाचे शिल्प कोरले.

दगडांना नसे कोणी वाली

म्हणजे —

गरीब, वंचित, दीनदलितांचे

पूर्वी कोणी रक्षणकर्ते नव्हते.

लोकांनी त्यांना दगडासारखे निर्जीव मानले.

बाबासाहेब त्यांचे वाली बनले.

दुबळ्यांची, सापाला दूध… मुंगीला साखर…

समाजात नेहमी शक्तिशालींसाठी सुविधा,

तर दुर्बलांना काहीच नाही.

सापाला दूध म्हणजे शक्तिशालींचे लाड;

मुंगीला साखर म्हणजे छोट्यांचे छोट्या हक्कावर समाधान.

बाबांनी हे अन्याययुक्त संबंध मोडले.

दीनदलितांची पाडलीस वेस, लढवली केस भेदांची

बाबांनी

जातभेदांची कुंपणे पाडली

दलितांना हक्क, शिक्षण, कायदा, प्रतिष्ठा दिली

भेदाच्या लढाईला दिशा दिली

गुलामांच्या भिंती पाडियेल्या, बेड्या तोडियेल्या

शतकानुशतकांची मानसिक गुलामी,

समाजाची बंदिवान व्यवस्था —

बाबांनी ती संपवली.

स्वातंत्र्य, स्वाभिमान आणि अधिकार दिला.

भुके कंगालांना दिलीत शिदोरी

सामान्य माणसांना

ज्ञानाची, अधिकारांची, जगण्याची

शिदोरी आणि उभारी दिली.

धम्माची ओंजळ — चवदार पान्हा

बाबांनी बौद्ध धम्म दिला —

शांततेचा, करुणेचा, समतेचा मार्ग.

धम्म म्हणजे

मुक्तीचा पवित्र पान्हा —

जीवन सुधारण्याचा, आत्मसन्मानाचा जलस्रोत.

मुके बहिरेही लिहू- बोलू लागले व्यथा

पूर्वी आवाज नसलेले लोक —

संवेदना, अभिव्यक्ती, हक्क, विचार

सगळे जागे झाले.

लोक

लिहू लागले,

बोलू लागले,

न्याय मागू लागले.

धम्मक्रांती ऐसी — उन्नतीचा गाभा

बौद्ध धर्म स्वीकारून

मानवतावादी क्रांती झाली — धम्मक्रांती

जी केवळ धार्मिक नव्हे,

सामाजिक, नैतिक, बौद्धिक उन्नती होती.

केली तुम्ही बाबा — सापडला

शेवटी कवी म्हणतो —

आम्हाला आमचा मार्ग सापडला,

कारण बाबासाहेब आम्हाला मिळाले.

हा कृतज्ञतेचा शिरसाष्टांग नमस्कार आहे.

🌟 निष्कर्ष

ही कविता बाबासाहेब आंबेडकर यांचे स्तवन असून,

त्यांनी वंचितांना दिलेल्या स्वाभिमान, विचार, हक्क, आणि मानवतेच्या क्रांतीचे गौरवगीत आहे.

एक समूह - उत्तम कांबळे यांच्या कवितेचा भावार्थ

एक समूह - उत्तम कांबळे यांच्या कवितेचा भावार्थ

कवींचा परिचय - उत्तम मारुती कांबळे (१९५६)

चिंतनशील लेखक, वक्ते, पत्रकार, चळवळीतील कार्यकर्ता ही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये होत. वृत्तपत्रविक्रेता ते संपादक असा त्यांच्या आयुष्याचा प्रवास झालेला आहे. दलित, आदिवासी, भटके, देवदासी, मजूर आणि शोषित माणसांच्या जीवनविश्वाचे चित्रण त्यांच्या साहित्यातून आले आहे. जागतिकीकरण व भांडवली संस्कृतीने उद्ध्वस्त केलेल्या सामान्य माणसांचे भावविश्व त्यांच्या कवितेतून अधोरेखित झाले आहे.

'जागतिकीकरणात माझी कविता', 'नाशिक तू एक सुंदर कविता', 'पाचव्या बोटावर सत्य' इ. कवितासंग्रह प्रसिद्ध. 'गजाआडच्या कविता' हे कैद्यांच्या कवितांचे संपादन. 'श्राद्ध', 'अस्वस्थ नायक' या कादंबऱ्या. 'रंग माणसांचे', 'कावळे आणि माणसं', 'कथा माणसांच्या' इ. कथासंग्रह प्रकाशित. 'वाट तुडवताना' हे महत्त्वाचे आत्मकथन. महाराष्ट्र शासनाच्या उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मिती पुरस्कारासह विविध प्रतिष्ठित संस्थांच्या अनेक पुरस्कारांनी त्यांचे लेखन सन्मानित झाले आहे. त्यांच्या लेखनाचा समावेश विद्यापीठीय अभ्यासक्रमात झालेला असून, त्यांनी ठाणे येथे संपन्न झालेल्या ८४व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषविले आहे.

स्वार्थी, संवेदनाशून्य आणि शोषणप्रवृत्तीच्या व्यवस्थेने सामान्य माणसांचे जीवनविश्व अस्वस्थ केले आहे. अशा सामाजिक पर्यावरणात समता प्रस्थापित करणारा आशावाद या कवितेतून प्रकट झाला आहे. तसेच, कविता आणि मानवी समाजाच्या घनिष्ठ अनुबंधाचाही प्रत्यय यामधून येतो. प्रस्तुत कविता कवी उत्तम कांबळे यांच्या 'जागतिकीकरणात माझी कविता' या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

एक समूह

असाच चालतो आहे

परस्परांच्या

जखमा मोजतो आहे.

परस्परांचे

हुंदके ऐकतो आहे.

चालायचं तर खूप आहे

पण कसं ते कळत नाही.

रस्त्यावरच्या पाट्यांचा सांकेतिक चित्रांचा अर्थ कळत नाही अशा सर्वांना माझ्या कवितेनं स्वतःचं बोट दिलं आहे.

पायाला लागलेल्या मातीचा गर्व बाळगणाऱ्या सर्वांना आणि स्वतःच्या काळजातच वैश्विक खेडं निर्माण करणाऱ्यांना माझ्या कवितेनं आपला खांदा देऊ केला आहे. थकल्या भागल्यावर सर्वांनी निवांत मान टेकवावी तिथं आणि विश्वासानं

चालत रहावं माणसाकडून माणसांकडं जाती, धर्माचे, वर्गाचे आणि यंत्रांचे स्पीड ब्रेकर्स पार करत...

सूर्य त्यांच्याच दिशेनं सरकतो आहे…

ही कविता संघर्षातून चालणाऱ्या समाजाची, गावकऱ्यांची आणि संवेदनशील माणसांची कथा आहे.

ज्यांच्याकडे लक्ष्य आहे, आशा आहे, पण दिशादर्शन नाही—त्यांच्या वेदना, एकोपा आणि प्रवास यांचं सखोल चित्रण यात आहे.

✅ भावार्थ (सविस्तर अर्थ)

"एक समूह असाच चालतो आहे"

हा समूह म्हणजे सामान्य माणसे —

जी रोजच्या आयुष्याशी झुंजतात, कष्ट करतात, पण सतत काहीतरी शोधत राहतात.

हे लोक थांबत नाहीत, कारण जीवन थांबत नाही.

 "परस्परांच्या जखमा मोजतो आहे, हुंदके ऐकतो आहे"

या लोकांना एकमेकांचे दुःख समजते.

ते एकमेकांना दिलासा देतात, त्यांच्या अनुभवांतून शक्ती घेतात.

म्हणजेच वेदनांतून निर्माण झालेला बंध.

 "चालायचं तर खूप आहे, पण कसं ते कळत नाही"

लक्ष्य मोठं आहे, पण मार्ग धूसर आहे.

स्वप्ने आहेत, पण मार्गदर्शक नाही.

ही स्थिती समाजाची, शेतकऱ्यांची, किंवा तरुणाईची असू शकते.

 "रस्त्यावरच्या पाट्यांचा सांकेतिक अर्थ कळत नाही"

आधुनिक जगातील दिशादर्शक, नियम, मार्ग…

हे ग्रामीण, खालच्या स्तरातील किंवा संघर्षातील माणसांना अडथळ्यासारखे वाटतात.

त्यांना जगाने वापरलेली भाषा, संकेत, यंत्रणा समजत नाहीत.

 "माझ्या कवितेनं स्वतःचं बोट दिलं आहे"

कवी म्हणतो—

माझी कविता म्हणजे दिशा दाखवणारी नौका.

गोंधळलेल्या मनांना मार्ग, आधार, आणि आशा देते.

 "पायाला लागलेल्या मातीचा गर्व…"

ही कविता गावाच्या मातीशी नातं असणाऱ्यांसाठी आहे.

जे शहराच्या चकचकाटात हरवले नाहीत,

ज्यांनी स्वतःच्या अस्तित्वाचा गर्व जपला आहे.

 "स्वतःच्या काळजात वैश्विक खेडं निर्माण…"

हे लोक मनात गावाची संस्कृती, मानवी मूल्यं, प्रेम, सुसंस्कार जिवंत ठेवतात.

जग जरी बदललं तरी त्यांचे मन माणुसकीचं गाव निर्माण करतं.

 "माझ्या कवितेनं खांदा दिला…"

कवीची कविता थकल्यांना आधार देणारा खांदा बनते.

दुःखाच्या प्रवासातही प्रेम आणि विश्वासाचा हात देते.

 "जाती, धर्म, वर्ग, यंत्रांचे स्पीड ब्रेकर्स पार करत…"

ही ओळ सर्वात महत्त्वाची —

समाजातील भिंती (जात, धर्म, वर्ग) आणि आधुनिक जगातील मशीनं व वेग

हे सर्व अडथळे आहेत.

कवी म्हणतो—

मानवतेकडे चालत राहा, अडथळे पार करा.

 *"सूर्य त्यांच्याच दिशेने सरकतो आहे"

शेवटी आशा.

ज्यांचा मार्ग योग्य आहे, ज्या माणसांच्या मनात प्रामाणिकता आणि माणुसकी आहे—

प्रकृती, नियती आणि भविष्य त्यांच्याच बाजूने असते.

🌱 कवितेचा मुख्य संदेश

संघर्ष आहे, पण सोबतही आहे

दिशा अस्पष्ट आहे, पण आशा आहे

कवितेचा आवाज — मानवता आणि गावाची माती

खऱ्या माणसाकडे जाण्याचा प्रवास

समाजातील भिंती मोडण्याचे आवाहन

थकलेल्या मनांना दिलासा

🎯 थोडक्यात,

ही कविता मातीशी बांधलेल्या, दुःखातून चालणाऱ्या आणि मानवतेचा मार्ग शोधणाऱ्या लोकांना दिलेला आश्वासक हात आहे.

गोधड - वाहरू सोनवणे यांच्या कवितेचा भावार्थ

गोधड - वाहरू सोनवणे यांच्या कवितेचा भावार्थ

परिचय - वाहरू फुलसिंग सोनवणे (१९५०)

आदिवासी साहित्य आणि सांस्कृतिक चळवळीचे नेतृत्व. विद्रोही सांस्कृतिक चळवळ गतिमान करण्यात महत्त्वपूर्ण योगदान. आदिवासी समाजाच्या चळवळीची उभारणी व त्यांच्या न्याय्य हक्कांसाठी संघर्ष. त्यांचे 'गोधड' (१९८७), 'रोडाली' (२०१४) हे कवितासंग्रह प्रसिद्ध. 'गोधड' हा मराठी व भिलोरी भाषेतला कवितासंग्रह होय. त्यांची कविता आदिम जीवनानुभवाचे वास्तवदर्शी रूप प्रकट करते. कवी सोनवणे यांची कविता आदिवासी, शोषित, सर्वहारा समाजाला प्रेरणा देणारी आहे.

इ. स. १९९० साली पार पडलेल्या ५व्या आदिवासी साहित्य संमेलनाचे व इ. स. २००० साली कोल्हापूर येथे संपन्न झालेल्या दुसऱ्या विद्रोही साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषविले आहे. सामाजिक बांधिलकीच्या भावनेतून संघर्षमय, समर्पित जीवनासाठी महाराष्ट्र फाउंडेशनच्या समाजकार्य पुरस्काराने सन्मानित. अन्याय, अत्याचाराच्या विरोधात ठाम भूमिका घेणारी त्यांची कविता असून प्रबोधन, क्रांतिप्रवण विचार, विद्रोह इ. त्यांच्या काव्याचे विशेष आहेत.

प्रस्तुत कवितेतून आदिवासी, उपेक्षित समाजाच्या व्यथावेदनांचे चित्रण आले आहे. या कवितेतील 'गोधड' हे दुःख, दारिद्र्याचे प्रतीक असून ही शोषणव्यवस्था बदलून टाकण्याचा विचार यामधून प्रकट होताना दिसून येतो. साध्या, सरळ भाषेतून व्यक्त झालेला या कवितेतील जीवनानुभव भावस्पर्शी आहे.

माझी फाटकी गोधड

मळलेली

गोधडीतल्या गोधडीत

गुदमरत राहिलो

आंबट वासाने नाक

खालीवर करून

कुशी बदलत राहिलो

गोधडीत नाक खुपसून

आंबट वास सोसत राहिलो

आणि

याच गोधडीत पूर्वज विझत गेलेत अश्रुंनी गोधड भिजत गेली आंबट वास आठवण देत राहिला पूर्वज दुःखांची आजच्या वारसदारांना, माझी फाटकी गोधड मळलेली !

गोधडी ही कविता कवी वाहरू सोनवणे यांच्या गोधड कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

ही कविता एका कष्टकरी, गरीब माणसाच्या जीवनातील दारिद्र्य, वारसा, दुःख आणि संघर्ष यांचं जिवंत चित्रण आहे. "फाटकी गोधड" म्हणजे फाटकी चादर ही फक्त एक वस्तू नाही—ती संपूर्ण पिढ्यांनी अनुभवलेलं दारिद्र्य, असहायता आणि अनंत वेदना यांचं प्रतीक आहे.

भावार्थ (सविस्तर अर्थ)

कवितेतील कवी फाटक्या, मळलेल्या गोधडीत झोपताना अनुभवलेल्या दुर्दशेची आणि दुःखाची कथा सांगतो.

ही गोधड फक्त थंडीपासून संरक्षण देत नाही तर भूतकाळातील पिढ्यांच्या अश्रूंनी ओलसर झालेली आहे.

गोधडीचा आंबट वास हा फक्त घाण किंवा दारिद्र्याचा वास नाही—

तो त्या घरात जन्मलेल्या पिढ्यान्पिढ्या कष्ट करणाऱ्या लोकांच्या दुःखांचा, घामाचा, अश्रूंचा आणि अपमानाचा वास आहे.

कवी कुशी बदलत राहतो, नाक खुपसून वास सहन करतो—

म्हणजेच तो त्या परिस्थितीपासून पळू शकत नाही.

जशी गोधड सोडता येत नाही, तसंच दारिद्र्याची बेडीही तोडता येत नाही.

ही त्या घरातलीच गोधड आहे, ज्यात पूर्वज विझत गेले, म्हणजेच: त्यांच्या आशा, स्वप्नं, आणि संघर्ष तिथेच संपले.

गोधडीत भिजलेले अश्रू म्हणजे: गरिबीचं वारसाहक्काने चालत आलेलं ओझं.

शेवटी कवी म्हणतो—

"माझी फाटकी गोधड मळलेली!"

ही ओळ स्वीकार आहे, पण त्यातच वेदना, कटुता आणि बदलाची हाकही आहे.

तो सांगतोय की, आपण अजूनही त्याच दुःखाच्या वारश्यात जगतो, आणि ती स्थिती बदलण्याची वेळ आली आहे.

थीम

दारिद्र्य आणि संघर्ष

वारसाहक्काने मिळालेलं दुःख

पिढ्यान्पिढ्या चालत आलेली वेदना

वास्तवाचा कठोर अनुभव

एक ओळीत सार

ही कविता त्या लोकांची कथा आहे ज्यांनी जन्मापासून मृत्यूपर्यंत दुःखाची गोधड ओढली आणि पुढच्या पिढीला तीच देऊन गेले.

ही कवितेत अनेक अलंकारिक भाषा (figurative language), प्रतिमा (imagery) आणि प्रतीकं (symbols) वापरलेली आहेत. त्यांची सविस्तर उकल खालीलप्रमाणे —

🌟 १. अलंकारिक भाषा (Figures of Speech)

✅ उपमा अलंकार (Simile)

 "परस्परांच्या जखमा मोजतो आहे"

दुःखांना जखमा म्हणून तुलना — भावना दृश्य बनतात.

 "जाती, धर्माचे, वर्गाचे स्पीड ब्रेकर्स"

समाजातील भेदभाव Actual speed breakers सारखे दाखवले आहेत.

✅ रूपक अलंकार (Metaphor)

> "कवितेनं स्वतःचं बोट दिलं आहे"

कविता म्हणजे बोट (नौका) — दिशा, आधार, प्रवासाची साधन.

> "पराभूतांच्या प्रदेशात"

दुःखी, संघर्षशील लोक एखाद्या प्रदेशासारखे दाखवले आहेत.

"काळजात वैश्विक खेडं निर्माण करणारे"

हृदयात गाव असणे — मनातील माणुसकी, संस्कृती.

 "सूर्य त्यांच्याच दिशेनं सरकतो आहे"

आशा, नियती, भविष्य हे प्रकाशासारखे त्यांच्याकडे येत आहे.

✅ मानवीकरण (Personification)

> "कवितेनं खांदा देऊ केला आहे"

कवितेला मानवाचे गुण — ती आधार देते.

> "सूर्य सरकतो आहे"

सूर्य = आशेचा सक्रिय साथीदार.

🌄 २. प्रतिमा (Imagery)

✅ समूह चालतोय

संघर्षात चालणारे लोक दिसतात — जीवन प्रवासाची दृश्य प्रतिमा.

✅ जखमा, हुंदके

दुःख, वेदना, भावनिक खोलपणा दृश्य आणि श्रवण प्रतिमा.

✅ रस्त्यांच्या पाट्या व संकेत

जगातील गोंधळ, समाज व्यवस्था — मार्ग संकेतांची दृश्यता.

✅ बोट / खांदा

सहारा, विश्वासाची स्पर्श प्रतिमा.

✅ मातीचा गर्व

गाव, भूमी, ओळख — घ्राण आणि स्पर्श प्रतिमा.

✅ स्पीड ब्रेकर्स

अडथळे — सामाजिक, मानसिक, भावनिक.

🎭 ३. प्रतीकं (Symbols)

प्रतीक अर्थ

समूह समाजातील संघर्षशील माणसे

जखमा वेदना व जीवनानुभव

बोट आधार, दिशा, कवीचे शब्द

माती संस्कृती, ओळख, मूळ

स्पीड ब्रेकर्स सामाजिक भेदभाव व अडथळे

सूर्य आशा, भविष्य, उन्नती

✨ ४. भावछटा (Tone & Mood)

संघर्षातील वेदना

पण आशेची प्रकाशरेषा

मानवतेचे महत्त्व

कवितेची उपचारक शक्ती

सामूहिक प्रवासाची भावना

🪶 तुम्हाला मिळालेला भाव

ही कविता खेड्यातील, श्रमिक, संघर्षशील, पण आशावादी माणसांची आत्मकथा आहे —

त्यांना कवीचा आधार, दिशा, आणि माणुसकीचा मार्ग मिळतो.

बेभरवशाचे जगणे - जगदीश कदम त्यांच्या कवितेचा भावार्थ

 बेभरवशाचे जगणे - जगदीश कदम त्यांच्या कवितेचा भावार्थ

कवींचा परिचय - जगदीश माधवराव कदम (१९५३)

मराठीतील प्रसिद्ध कवी, कादंबरीकार, नाटककार, समीक्षक, लेखक म्हणून परिचित. शेतकरी जीवन, त्यांचे सुख-दुःख हे त्यांच्या लेखनाचे आस्थेचे विषय आहेत. 'रास आणि गोंडर', 'झाडमाती', 'नामदेव शेतकरी', 'गाव हाकेच्या अंतरावर', 'ऐसी कळवळ्याची जाती' हे काव्यसंग्रह प्रसिद्ध. 'मुडदे', 'आखर', 'मुक्कामाला फुटले पाय' हे कथासंग्रह. 'गाडा', 'ओले मूळ भेदी' ह्या कादंबऱ्या. 'बुडत्याचे पाय खोलात', 'वडगाव लाईव्ह' ही नाटके. 'सहयात्री', 'खपरेली घर' हे ललित लेखन. 'साहित्य आकलन आणि आस्वाद' या समीक्षाग्रंथाचे लेखन. 'महात्मा ज्योतीबा फुले', 'महात्मा गौतम बुद्ध' हे चरित्रपर ग्रंथ. 'गांधी समजून घेताना' हा वैचारिक ग्रंथ त्यांनी लिहिला आहे.

महाराष्ट्र राज्य उत्कृष्ट वाड्मयनिर्मितीसह अनेक प्रतिष्ठित संस्थांच्या पुरस्कारांनी सन्मानित. गंगापूर येथे संपन्न झालेल्या ४३व्या मराठवाडा साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषविले. त्यांच्या साहित्याचा कन्नड, हिंदी भाषेत अनुवाद झाला आहे. ग्रामीण जीवनवास्तव, कृषिसंस्कृतीचे दाहक भावविश्व, बदलते ग्रामजीवन, शोषित-कष्टकरी स्त्रियांचे चित्रण इ. त्यांच्या काव्यलेखनाचे विशेष आहेत.

कृषिप्रधान देशातील शेतकरी जीवनाची पडझड व त्यामागील कारणमीमांसा या कवितेत कवीने अतिशय वास्तवपणे प्रकट केली आहे. तसेच शेतकऱ्यांच्या श्रमाचा, दुःखभोगांचा विचार या व्यवस्थेने केला पाहिजे, ही अपेक्षा कवीने व्यक्त केली आहे.

बेभरवशाचे जगणे

ज्याच्या माथी

तो शेतकरी !

गोचिडासारखा

चिकटून बसतो मातीला

तो शेतकरी !

फरक एवढाच की,

गोचीड रक्ताचा असतो लालची;

आणि मातीला असतो घामाचा लळा !

निथळत्या घामाने मातीला न्हाऊ घालत आलाय तो पिढ्यान्पिढ्या कष्टांची तमा नाही, निष्ठांना कमी नाही; मग सैद्धांतिक पातळीवर का नाही मांडला जात त्याचा पुनःपुन्हा मोडून पडणारा मांडव ? का लढली जाते लढाई एकतर्फी, एकपाती ?

ज्यांच्या हातात शस्त्र नाही आणि शास्त्रही नाही अशांचा इतिहास रचला जातो पराभुतांच्या प्रदेशात.

कालांतराने सांगावे लागेल इथल्या मातीला; तिला जीवापेक्षाही जीव लावणारा देह इथेच राहत होता.

यापेक्षा वेगळी नाहीच इथल्या कास्तकारांची सत्यकथा.

ही कविता शेतकऱ्याच्या संघर्षमय, असुरक्षित आणि बेभरवशाच्या आयुष्याचे अत्यंत वेदनादायी पण सत्य चित्रण आहे. कवीने कृषीप्रधान भूमीतील शेतकरी हा केंद्रबिंदू ठेवून त्याच्या वेदना, पराभव, अस्तित्वयुद्ध आणि समाजातील दुर्लक्षित स्थान उलगडले आहे.

✅ सविस्तर भावार्थ

"बेभरवशाचे जगणे ज्याच्या माथी तो शेतकरी!"

शेतकऱ्याचे जीवन पूर्णतः अनिश्चित, अस्थिर आणि नशिबावर अवलंबून आहे.

आयुष्याची सर्वात मोठी जोखीम — त्याच्या माथीच आहे.

"गोचिडासारखा चिकटून बसतो मातीला तो शेतकरी !"

शेतकरी मातीशी इतका जोडलेला की तिला सोडूच शकत नाही.

त्याचे आयुष्य, अस्तित्व, श्वास — सर्व मातीशी जोडलेले.

गोचीड ही उपमा लावली असली तरी

फरक पुढे स्पष्ट होतो —

शेतकरी शोषक नाही, अर्पण करणारा आहे.

"गोचीड रक्ताचा असतो लालची; आणि मातीला असतो घामाचा लळा !"

गोचीड इतरांच्या रक्तावर जगतो;

पण शेतकरी स्वतःचा घाम मातीत झिरपवतो.

म्हणजे:

शोषण करणारा तो नाही;

त्याच्यावरच शोषण होत असतं.

मातीला त्याचा घाम प्रिय आहे 

तो घामच शेतीला जीवदान देतो.

"निथळत्या घामाने मातीला न्हाऊ घालत आलाय तो पिढ्यान्पिढ्या"

संघर्ष, कष्ट, श्रम —

पिढ्या बदलल्या पण शेतकऱ्याचे काम आणि दु:ख तसेच राहिले.

"कष्टांची तमा नाही, निष्ठांना कमी नाही;"

त्याच्यात कष्ट करण्याची क्षमता अमाप,

आणि जमिनीशी, कर्तव्याशी निष्ठा निरंतर.

"मग सैद्धांतिक पातळीवर का नाही मांडला जात त्याचा पुनःपुन्हा मोडून पडणारा मांडव?"

समाज, धोरणकार, चर्चासत्रे —

सगळीकडे मोठमोठे विषय येतात, पण

शेतकऱ्याची समस्या, तो मोडून पडणारा संसार —

कधी चर्चेत येत नाही.

मांडव मोडतो — संसार मोडतो

पण त्याची दखल घेतली जात नाही.

"का लढली जाते लढाई एकतर्फी, एकपाती?"

शेतकरी एकटाच लढतो — निसर्गाशी, बाजाराशी, नितीमत्तेशी, कर्जाशी, नशिबाशी.

त्याला साथ, आधार कुणी देत नाही.

"ज्यांच्या हातात शस्त्र नाही आणि शास्त्रही नाही अशांचा इतिहास पराभुतांच्या प्रदेशात."

शेतकरी साधा असतो —

त्याच्याकडे शस्त्रही नाही आणि शिक्षण, तांत्रिक ताकद (शास्त्र)ही नाही.

इतिहासात शक्ती असलेल्यांचे नाव राहते,

दुर्बळांची कथा — पराभवाच्या पानात दडते.

"कालांतराने सांगावे लागेल मातीला; तिला जीवापेक्षाही जीव लावणारा देह इथेच राहत होता."

या भूमीवर असा मनुष्य जगला

ज्याने मातीला देव मानलं,

तिला जीवापेक्षा अधिक महत्व दिलं.

एक दिवस मातीच सांगेल —

की तिला प्रेम करणारा, तिच्यावर मरमिटणारा शेतकरी इथे होता.

हा एक शोकगीत आहे, पण त्यात अस्मिता आहे.

"यापेक्षा वेगळी नाहीच इथल्या कास्तकारांची सत्यकथा."

कवी अंतिम सांगतो —

ही एक व्यक्तीची गोष्ट नाही.

ही इथल्या प्रत्येक शेतकऱ्याची वास्तवकथा आहे.

🌾 थीम / संदेश

शेतकऱ्याचे जीवन म्हणजे अटळ संघर्ष

श्रम असूनही मान्यता नसणे

मातीशी असलेली पवित्र नाळ

शोषण, अन्याय आणि दुर्लक्ष

इतिहासात न नोंदणारा महान त्याग

🌟 भावछटा

वेदना

कडवट सत्य

श्रमाची पवित्रता

सामाजिक टीका

असहायता आणि गौरव

ही कविता शेतकऱ्याला वेदनेचा राजा म्हणून उभं करते —

ज्याच्या मुकुटात दुःख, मेहनत आणि मातीची सुवास आहे.

निरालय - खलील मोमीन यांच्या कवितेचा भावार्थ

. निरालय - खलील मोमीन यांच्या कवितेचा भावार्थ

कवींचा परिचय - खलील गुलामभाई मोमीन (१९४५)

'भारतीय खाद्य निगम'मध्ये नोकरी. २००५मध्ये सहायक प्रबंधक या पदावरून निवृत्त. त्यांनी कवितेसोबतच गझललेखनही केले आहे. 'निरालय', 'अक्षराई' हे कवितासंग्रह प्रसिद्ध. 'बिंब प्रतिबिंब', 'कुंकवाचे कुंपण' हे गझलसंग्रह प्रकाशित. त्यांची कविता समग्र आयुष्याला सामोरी जाणारी आहे. जीवनातील ओसाडपणा, रखरखाट, वठलेपण इ. गोष्टी ती सहजपणे स्वीकारते.

'अक्षराई' या कवितासंग्रहास महाराष्ट्र शासनाचा उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मिती पुरस्कार प्राप्त झाला आहे. त्यासोबतच एस. एल. किर्लोस्कर पुरस्कार, गिरणा गौरव पुरस्कार, न्यूज १८ लोकमत पुरस्कार, पद्मश्री विखे पाटील पुरस्कार, कवयित्री संजीवनी खोजे पुरस्कार इ. पुरस्कारांनी त्यांना सन्मानित करण्यात आले आहे. दूरदर्शन, आकाशवाणीवरून कवितांचे सादरीकरण. अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनात निमंत्रित कवी म्हणून सहभाग. इ. स. २००२ साली नाशिकमध्ये पार पडलेल्या अखिल भारतीय मुस्लीम मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषविले आहे.

प्रतिकूलता आयुष्याला संपवू शकत नाही, ही जाणीव ठेवून जीवनव्यवहारात सकारात्मकतेने उभे राहिले पाहिजे, या आशयाचे सूचन या कवितेतून होते. मानवी जीवनातील दुःख, वेदनांचे निराकरण करणारे विचार विविध संदर्भानी समाजजीवनात पोहचले पाहिजेत, ही अपेक्षा कवीने व्यक्त केली आहे.

शांत निद्रिस्त असतात

येथल्या धर्मग्रंथांची पाने

ह्या सनातन दुःखांचे स्पर्श टाळून.

वणवे पेटणे नवे नाही

असे किनाऱ्याच्या आडोशाला राहून सांगतो सागर आवेशाने गर्जुन.

काळोख्या रात्री एखादा तारा

उन्मळून कोसळला

तरी पहाटेचे हसू दाबू शकत नाही उगवणारा दिवस हिरमुसून...

आणि पाखरे गेली उडून म्हणून मातीत रोवलेली मुळे घेऊन जाऊ शकत नाही झाड दूर पळून...

कारण-इथे सर्वांनाच माहीत झालंय आयुष्य वेदनेपुरते तरी असते निरालय...!

ही कविता जीवनातील वेदना, स्वीकार आणि निसर्गातील शाश्वत सत्य अतिशय सूक्ष्म रूपात व्यक्त करते. कवी सांगतो की दु:ख, अपघात, निराशा — हे सर्व काळाचा भाग आहेत; तरीही जीवन थांबत नाही. प्रस्तुत कविता कवीच्या निरालय कविता संग्रहातून घेतलेली आहे. कवितेचा सविस्तर भावार्थ खालीलप्रमाणे:

✅ सविस्तर भावार्थ

"शांत निद्रिस्त असतात येथल्या धर्मग्रंथांची पाने ह्या सनातन दुःखांचे स्पर्श टाळून."

धर्मग्रंथ, तत्त्वज्ञान, विचारसंग्रह — हे सर्व आदर्श सांगतात, पण प्रत्यक्ष जीवनातील कठोर दुःखांना ते स्पर्श करत नाहीत.

ग्रंथ शांत आहेत;

दुःख मात्र जगात सतत जिवंत, धगधगत आहे.

अर्थ:

वेदना ही पुस्तकातली नसते — ती प्रत्यक्ष अनुभवातली असते.

"वणवे पेटणे नवे नाही असे किनाऱ्याच्या आडोशाला राहून सांगतो सागर आवेशाने गर्जुन."

सागर तटावरून गर्जत सांगतो — वणवे नवे नाहीत, जगात नेहमी संकटं येतात.

पण तो स्वतः सुरक्षित किनाऱ्याच्या मागे आहे.

अर्थ:

ज्यांना संकटाची खरी झळ लागलेली नसते, तेच मोठमोठे उपदेश करतात.

"काळोख्या रात्री एखादा तारा उन्मळून कोसळला तरी पहाटेचे हसू दाबू शकत नाही उगवणारा दिवस हिरमुसून..."

तारा म्हणजे आशा, स्वप्न, व्यक्ती.

एक तारा पडला तरी जग थांबत नाही.

दिवस येतोच — उजाडतेच.

अर्थ:

कोणाचं व्यक्तिगत दुःख कितीही मोठं असलं तरी काळ पुढे जातो.

जीवन कोणासाठी थांबत नाही.

"आणि पाखरे गेली उडून म्हणून मातीत रोवलेली मुळे घेऊन जाऊ शकत नाही झाड दूर पळून..."

पाखरं — माणसांची स्वप्नं, नाती, आशा.

ती उडून जाऊ शकतात.

पण झाड — म्हणजे स्थिरता, माणसाचं अस्तित्व.

मुलांवर, जमिनीवर रोवलेलं जीवन पळून जाऊ शकत नाही.

अर्थ:

जीवनाचे काही बंधनं असतात —

तुम्ही पळून जाऊ शकत नाही; तुम्हाला उभं राहावंच लागतं.

"कारण—इथे सर्वांनाच माहीत झालंय आयुष्य वेदनेपुरते तरी असते निरालय...!"

शेवटची ओळ तत्त्वज्ञान सांगते —

जीवनात आनंद असतो, सौंदर्य असतं, प्रेम असतं;

पण त्याचा पाया — वेदना आहे.

वेदना अनिवार्य, अपरिहार्य आहे.

प्रत्येकाला हे सत्य उमगले आहे.

अर्थ:

जीवन म्हणजे संघर्ष, वेदना आणि स्वीकार.

यातूनच जगण्याचं खरे सौंदर्य निर्माण होतं.

🌟 एकूण सार

शहाणपणा बोलायला सोपा, दुख सहन करायला कठीण.

निसर्ग सांगतो — दुःखाने जग थांबत नाही.

प्रत्येकाला आपला कष्टांचा भाग उचलायचा असतो.

शेवटी जीवन सुंदर आहे, पण त्याचा पाया वेदना आणि धैर्य आहे.

✨ भावछटा

चिंतनशील

कडवट पण सत्य

तत्त्वचिंतन

वास्तववादी दर्शन

अक्षरे चुरगाळिता - ना. धों. महानोर यांच्या कवितेचा भावार्थ

अक्षरे चुरगाळिता -  ना. धों. महानोर 

परिचय - नामदेव धोंडो महानोर (१९४५-२०२३)

छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातील पळसखेड या गावी जन्म. थोर निसर्गकवी. कथाकार, कादंबरीकार, गीतकार म्हणून प्रसिद्ध. निसर्ग हा महानोरांच्या कवितेचा आणि जीवनाचाही मूलाधार आहे. 'रानातल्या कविता', 'वही', 'पावसाळी कविता', 'अजिंठा', 'पानझड', 'गाथा शिवरायाची', 'पळसखेडची गाणी', 'प्रार्थना दयाघना', 'पक्ष्यांचे लक्ष थवे', 'दिवेलागणीची वेळ' इ. काव्यसंग्रह प्रकाशित. 'गांधारी' ही कादंबरी, 'गावाकडच्या गोष्टी' हा कथासंग्रह तर 'गपसप' हा लोककथांचा संपादित संग्रह आहे. 'जैत रे जैत', 'सर्जा', 'एक होता विदूषक', 'मुक्ता', 'दोघी' इ. चित्रपटांसाठी त्यांनी गीतलेखन केले.

भारत सरकारने त्यांना 'पद्मश्री' हा किताब देऊन सन्मानित केले आहे. कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचा जनस्थान पुरस्कार व इतर प्रतिष्ठित पुरस्काराने त्यांचे लेखन सन्मानित झाले आहे. ग्रामीण जीवनातील कष्ट, दुःखभोग व लोकजीवनाचे दर्शन त्यांच्या कवितेतून घडते. निसर्गाची जिवंत व रसरशीत चित्रणे, गेयता, लयबद्धता, नादमयता इ. वैशिष्ट्ये त्यांच्या काव्यातून प्रतीत होतात. प्रस्तुत कविता त्यांच्या रानातल्या कविता या कवितासंग्रहातून घेतलेली आहे.

प्रस्तुत कवितेतून अंतरीची ऊर्जा आयुष्याच्या प्रवासाला कशी बळ देणारी ठरते, हा आशय प्रकट झाला आहे. अक्षरांच्या संगतीने प्रकाशमान झालेल्या आयुष्याची गाथा कवीने मांडली आहे.

मीच माझा एककल्ली एकटा चालीत गेलो आडवाटेने पिसाटाच्यापरी बेहोश झालो

ना कुठे आधार आणिक ना गतीला अंत होता मात्र पायींच्या बळाला जागता आवेग होता ना क्षिती होती कशाची मी मला उधळीत गेलो अन् धुळीच्या लक्तरांची लाज गुंडाळून आलो मज कळेना चालताना दुःख कैसे फूल झाले अन् कुणाचे दिव्य आशीर्वाद मज घेऊन आले अक्षरे चुरगाळिता मी अमृताचे कुंभ प्यालो अन् उद्याच्या जीवनाची सांगता घेऊन आलो.

 ना.धो. महानोर यांची ही कविता आत्मसंघर्ष, एकाकीपणा आणि अंतर्मनातून उगवलेली शक्ती यांची कहाणी सांगते. तिचा आशय सविस्तर पुढील प्रमाणे सांगता येईल.

अर्थ / रसग्रहण

कवी म्हणतो की —

“मीच माझा एककल्ली” — म्हणजे मीच माझा साथी, माझा मार्गदर्शक. जीवनाच्या वाटचालीत मी एकटा निघालो. कुणाचा आधार नव्हता, कुणी सोबत नव्हते.

“आडवाटेने पिसाटाच्यापरी” — सरळ, सुरक्षित मार्ग न निवडता मी कठीण, अनोळखी आणि लोकांना वेडा वाटेल असा मार्ग स्वीकारला. जीवनातील संघर्षाने मी जणू बेभान झाल्यासारखा होतो.

“ना कुठे आधार आणिक ना गतीला अंत होता” — पाठीशी कोणी नाही, आणि पुढे नेणारा निश्चित शेवट वा गंतव्यही नाही. तरीही मी थांबलो नाही.

“मात्र पायींच्या बळाला जागता आवेग होता” — बाह्य आधार नसला तरी अंतर्बळ, धडपड, चिकाटी हे माझे खरे साथी होते. पायात शक्ती व मनात ध्यास होता.

“ना क्षिती होती कशाची मी मला उधळीत गेलो” — काहीही मिळवण्याची अपेक्षा नव्हती. मी स्वतःला पूर्णपणे जगाच्या आघातांमध्ये झोकून दिलं.

“धुळीच्या लक्तरांची लाज गुंडाळून आलो” — अपयश, अपमान, थकवा, संघर्ष… हे सर्व अंगावर झेलूनही मी परत आलो. धुळीत लोळलो, अपमान सहन केला, पण परत उठलो.

“दुःख कैसे फूल झाले” — आश्चर्य या गोष्टीचे की दुःख अनुभवताना काट्यांसारखे वाटते, पण नंतर समजते की तेच दुःख फुलांसारखे फुलून आपल्याला मजबूत बनवते.

“कुणाचे दिव्य आशीर्वाद मज घेऊन आले” — कोणतरी अनामिक शक्ती, आत्मविश्वास, श्रद्धा किंवा गुरुंचा आशीर्वाद—त्यांनी मला आधार दिला हे जाणवलं.

“अक्षरे चुरगाळिता मी अमृताचे कुंभ प्यालो” — जीवनातील अनुभवांनी, शब्दांनी, वेदनेने आणि साहित्यिक साधनेने मी अमृतासारखे ज्ञान मिळवले. लेखन आणि विचारांची ही साधना जीवनाचे अमृत बनली.

“उद्याच्या जीवनाची सांगता घेऊन आलो” — या संघर्षातून परतताना उद्याचा मार्ग, जीवनाचे ध्येय, आणि पुढे कसे जगायचे याची स्पष्ट दिशा मिळाली.

भावार्थ

एकाकी प्रवास

संघर्षातून घडणारी शक्ती

अपयशावर मात

आध्यात्मिक व बौद्धिक उन्नती

जीवनाचे अर्थपूर्ण दर्शन

कवी सांगतो की खरी प्रगती लोकाच्या टाळ्यांत नसते; ती आत्मसंघर्षात, धुळीमध्ये लोळून उठण्यात असते. दुःख आणि भटकंतीतूनच जीवनाचे अमृत — म्हणजेच ज्ञान, धैर्य आणि उद्देश — मिळतो.

एक वाक्यात सारांश

एकाकी, अनिश्चित आणि कष्टमय मार्गावर निघून, वेदना झेलून, शेवटी मन:शांती, बोध आणि जीवनाचा खरा अर्थ मिळवण्याचा हा प्रवास आहे.

खाली प्रस्तुत कवितेचे प्रतीक, अलंकार आणि भाषाशैलीचे सविस्तर विश्लेषण दिले आहे:

✅ प्रतीक (Symbols / प्रतिकात्मता)

प्रतिमा/शब्द अर्थ/प्रतीक

एककल्ली एकटा स्वावलंबन, आत्मप्रवास, स्वतःशी झुंज

आडवाटेने जीवनातील कठीण, अनोखी आणि समाजविरहित वाट

पिसाटाच्यापरी असामान्य ध्यास, वेडेपणासारखी तळमळ

धुळीच्या लक्तरांची लाज अपयश, संघर्षाचे डाग, नम्रता

दुःख कैसे फूल झाले दुःख → अनुभव → जीवनफुल

दिव्य आशीर्वाद परमशक्ती / नशिबाचा हात / आध्यात्मिक आधार

अक्षरे चुरगाळिता अमृताचे कुंभ लेखनातून, विचारांतून मिळालेला जीवनरस / ज्ञान

उद्याची सांगता अनुभवातून मिळालेली दिशा आणि उद्दिष्ट

ही सर्व प्रतिमा कवीच्या आत्मसाधना, आत्मोन्नती आणि आध्यात्मिक परिवर्तनाची नोंद करतात.

✅ अलंकार (Figures of Speech)

अलंकार उदाहरण अर्थ

रूपक अलंकार “दुःख कैसे फूल झाले” दुःखाला फुलाशी तुलना

उत्प्रेक्षा “अमृताचे कुंभ प्यालो” अनुभवातून मिळालेल्या ज्ञानाची अमृताशी तुलना

अनुप्रास मीच माझा, लाज गुंडाळून अक्षर/ध्वनी पुनरुक्ती

व्याजोक्ती “पिसाटाच्यापरी बेहोश झालो” वेडेपणाप्रमाणे वेड्या तळमळीचे वर्णन

मानवीकरण “दुःख फूल झाले” दुःखाला फुलण्याचे गुण

यमक (अंत्यानुप्रास छटा) गेलो—आलो / झाले—आले शेवटच्या ध्वनींचे सौंदर्य

✅ भाषाशैली

शैली प्रकार विशेषता

आत्मकथन शैली स्वतःचा अनुभव सांगणे

आत्मसंवाद शैली स्वतःशी, अंतर्मनाशी संवाद

तत्त्वज्ञानात्मक शैली जीवन, दुःख, उद्देश याबद्दल चिंतन

प्रेरणादायी शैली संघर्षातून शक्ती मिळाल्याचा संदेश

आध्यात्मिक छटा दैवी कृपा, अमृत, साधना

✅ थीम्स (मुख्य आशय)

आत्मशोध व स्वतःचा शोध

संघर्षातून उगमलेली शक्ती

वेदनेतून मिळालेली गोडी (Pain → Strength)

दैवी कृपा व आध्यात्मिक जागृती

अनुभवांचे अमृत

आत्मोन्नती व ध्येयदर्शन

✅ कवितेची भावछटा

गंभीर, चिंतनशील, प्रेरक, जीवनानुभवी, आध्यात्मिक

🌟 संक्षिप्त मूल्यांकन

ही कविता जीवनाला भिडणारी आहे. तीत वेदना आहे पण त्या वेदनेच्या पाठीमागे जाणीव, जागृती आणि उत्कट ध्यास आहे. भाषा साधी असूनही विचारांची खोली अतिशय मोठी आहे.

 मराठी रंगभूमी दिवस

मराठी नाटक प्रारंभ ते १९९५

०५ नोव्हेंबर हा दिवस मराठी रंगभूमी दिवस म्हणून साजरा केला जातो. या दिनानिमित्ताने मराठी नाट्य लेखक व नाट्य कलावंतांना मनःपूर्वक शुभेच्छा !!

या दिवसाचे औचित्य साधून आपण आजच्या ब्लॉगमध्ये मराठी रंगभूमीचा किंबहुना मराठी नाट्य वाङ्मयाचा आढावा घेणार आहोत. 

⭐नाटक आणि रंगभूमी

नाटक आणि रंगभूमी या दोन स्वतंत्र संकल्पना आहेत. नाटक हे नाट्यसंहितेशी निगडित आहे, तर रंगभूमी ही नाटकाच्या प्रयोगाशी निगडित आहे. नाट्यसंहितेचा प्रयोग रंगभूमीवर होत असतो. नाटककार नाटक लिहितो म्हणजेच तो संहिता तयार करतो आणि त्या संहितेचा प्रयोग  हा रंगभूमीवर सादर होत असतो. तसेच रंगभूमीवर प्रयोग सादर होतो म्हणून नाटककार नाट्यसंहिता लिहितो असेही आपल्याला म्हणता येते. या अनुषंगाने विचार केला तर नाटक आणि रंगभूमीचा संबंध आणि इतिहास हा खूप प्राचीन आणि  नाटक संहिता आधी की रंगभूमी आधी या वादग्रस्त प्रश्नावर जाऊन संपू शकतो. या प्रश्नाचा फारसा विचार न करता आपण रंगभूमी म्हणजे नाटक हा रूढ झालेला अर्थ गृहीत धरून आणि उपलब्ध संदर्भ ग्रंथांच्या आधारे मराठी नाट्य इतिहासाचा आढावा घेणार आहोत.

मराठी नाट्य वाङ्मयाचा  इतिहास हा कालखंडानुसार आरंभ ते १८८०, १८८० ते १९२०, १९२० ते १९५०, १९५० ते १९९० असा केला जातो. आपणही याच पद्धतीने नाट्य वाङ्मयाचा  इतिहास तपासणार आहोत.

 वर्तमान पातळीवर प्रादेशिक अंगाने विचार केला तर मराठी नाटक हे आज स्वतंत्रपणे विकसित झालेले असले तरी मराठी नाटकांच्या पूर्वीही आपल्याला भारतात नाट्य परंपरा दिसून येते. साधारणपणे इसवी सन पूर्व २०० ते इसवी सन २०० हा कालखंड भरतमुनीच्या नाट्यशास्त्राच्या जडणघडणीचा कालखंड मानला जातो.  आपल्या नाट्यशास्त्रात भरतमुनींनी नाटकाविषयीचे अतिशय सविस्तर आणि दीर्घ विवेचन केलेले आहे. रंगभूमी अस्तित्वात होती त्यातूनच हे विवेचन अस्तित्वात आलेले असावे किंबहुना नाट्यपरंपरेचा इतिहास आणि मागोवा घेऊन भरतमुनींनी नाट्यशास्त्राची रचना केली आहे. असे आपल्याला म्हणता येते.  कारण आधी भाषा येते नंतर व्याकरण तोच संबंध येथेही लावता येतो.         

 “अंगी कलांचा व्यक्तिशः किंवा समुदायाने अविष्कार करण्याची भूमी किंवा स्थान म्हणजे रंगभूमी” विश्वकोशात असलेली  ही रंगभूमीची व्याख्या लक्षात घेतली तर केवळ संस्कृत नाटकच नव्हे तर रंगभूमीशी निगडित असलेले विविध लोक कलाप्रकार आपल्याला दिसतात. यात गोंधळ, दशावतारी खेळ, लळीते, दंडार, भारुड, बहुरूपी आणि तमाशा या लोककला प्रकारात आपल्याला मराठी रंगभूमीची बीजे दिसून येतात. संस्कृत रंगभूमीच्या आधीही हे लोक कलाप्रकार अस्तित्वात होते आणि आज मराठी रंगभूमी विकसित झाल्यावर ही हे लोककलाप्रकार जीवनामध्ये अस्तित्वात आहेत. 

⭐मराठीतले ‘पहिले नाटक’

मराठी रंगभूमीच्या आरंभाविषयी मराठी समीक्षकांमध्ये मतभेद दिसून येतात.  “कै. विष्णुदास भावे यांनी ५ नोव्हेंबर १८४३ रोजी सांगली येथे सांगलीचे संस्थानिक अप्पासाहेब पटवर्धन यांच्या उपस्थितीत ‘सीता स्वयंवर’ या नावाचा दशावतारी ‘खेळ’ सादर केला. या घटनेच्या आधारे सांगली हे मराठी नाटकाचे ‘माहेरघर’ कै. विष्णुदास भावे हे मराठी नाटकाचे ‘जनक’ आणि ‘सीता स्वयंवर’ हे मराठीतले ‘पहिले नाटक’ ही समजूत रूढ झाली आहे. ही समजूत दृढ व्हावी म्हणून ५ नोव्हेंबर हा मराठी रंगभूमीचा वर्धापन दिन आहे असे गृहीत धरून हा दिवस साजरा करण्याची प्रथा ही रूढ झालेली आहे.”( प्रा. दत्ता भगत, मराठी नाटक आणि रंगभूमीचा इतिहास, पृ.२९) प्रा. दत्ता भगत यांनी अतिशय सविस्तरपणे मराठी रंगभूमीच्या आद्यत्वाविषयीची चर्चा केलेली आहे. यासाठी त्यांनी काही कसोट्याही लावलेल्या आहेत त्यात कालप्रमाण आणि नाट्यसंहिता या दोन कसोट्यांचा विचार केला तर त्यांनी पुढील प्रश्न उपस्थित करून मराठी नाटकाचे आद्यत्व ठरवायचे कसे यासंदर्भातील विवेचन केले आहे. त्यांच्या मते 

१. लक्ष्मीनारायण कल्याण इ स.१६८४

२. सं. सीता स्वयंवर इ. स.१८४३

३. प्रबोध चंद्रोदय इ.स. १८५१

४. तृतीय रत्न इ. स.१८५५ 

५. व्यवहारोपयोगी नाटक इ स १८५६

६. नाटक थोरले माधवराव पेशवे याजवर इ. स.१८६१.

वरीलपैकी कोणते नाटक पहिले नाटक होय ? असा ते प्रश्न उपस्थित करतात आणि त्या प्रश्नाचे उत्तरही अतिशय तार्किकपणे देतात. त्यांच्या मते

⭐'लक्ष्मीनारायण कल्याण 'मराठी रंगभूमीवरील उपलब्ध पहिले नाटक कारण या नाटकाचे हस्तलिखित उपलब्ध आहे. परंतु याचा प्रयोग झालेला आहे किंवा नाही याविषयीची

माहिती उपलब्ध नसल्याने हस्तलिखित असलेले पहिले उपलब्ध नाटक म्हणून याचा उल्लेख करता येतो.

⭐दशावतारी खेळाच्या आधारे रंगभूमीवर सादर झालेले 'सीता स्वयंवर' हे पहिले व्यावसायिक नाटक आहे. 

⭐'प्रबोध चंद्रोदय' हे पहिले रूपांतरित नाटक. 

⭐महात्मा फुले यांचे 'तृतीय रत्न' हे नाटक पहिले आधुनिक नाटक होय. 

⭐'व्यवहारोपयोगी नाटक' नाटक रूप निबंध आहे. 

⭐'नाटक थोरले माधवराव पेशवे याजवर' हे पहिले ऐतिहासिक नाटक होय.

अशी मांडणी प्रा. दत्ता भगत यांनी केलेली आहे. आणि ही मांडणी आदर्श मांडणी म्हणून ठरवता येते. जिज्ञासूंनी अवश्य ही मांडणी सविस्तरपणे अभ्यासावी.

    ⭐ बुकिशनाटके आणि भाषांतरित नाटकं

साधारणपणे १८ व्या शतकात सुरू झालेल्या मराठी रंगभूमीचा कालखंड हा अतिशय संघर्षाचा होता. नाटक म्हणून अस्तित्व निर्माण करण्यासाठीची धडपड या कालखंडामध्ये दिसून येते. विष्णुदास भावे यांच्या संगीत सीता स्वयंवर पासून प्रेरणा घेऊन पौराणिक नाटकांची लाटच या कालखंडात आली. या पौराणिक नाटकांबरोबरच बुकिश नाटके ही या काळात आली. बुकांच्या स्वरूपात प्रथम प्रसिद्ध होणारी नाटके ती बुकिश नाटके होय. ही बुकिश नाटके प्रसिद्ध होण्याच्या आधीपासूनच मराठीमध्ये संस्कृत नाटकांची भाषांतरे होण्यास सुरुवात झाली होती. हा कालखंड अव्वल इंग्रजी राजवटीचा कालखंड म्हणून ओळखला जातो. या काळात शाळा महाविद्यालयांमध्ये नवशिक्षित विद्यार्थी इंग्रजी साहित्याच्या अभ्यासाने स्नेहसंमेलनाच्या निमित्ताने इंग्रजी नाटकांचे प्रयोग सादर करत असत. त्यामुळे या काळात प्रहसने आणि भाषांतरित नाटकांचे प्रयोग फार मोठ्या प्रमाणात झालेली दिसत नाहीत. खास करून युरोपियन मंडळी शोकात्म अथवा सुखात्म नाटक सादर करत असे नवशिक्षितांसाठी हे सर्व नवे होते आणि म्हणून मग वाचकांनाही ही नाटके उपलब्ध व्हावीत ही प्रेरणा घेऊन आपल्याकडे बुकिशनाटके लिहिली गेली.

 ⭐१८८० ते १९२० : वैभवपर्व

आरंभापासून ते १८८० पर्यंत मराठी नाटक हे आपल्या अस्तित्वासाठी झुंजत होते. आपापल्या परीने नाट्यतंत्रात बदल करून क्वचित पाश्चात्य नाट्यतंत्राचा आधार घेऊन ते विकसित करून खेळरूपाने सुरू झालेले नाटक हे खऱ्या अर्थाने नाट्यसंहितेच्या अनुषंगाने कसे विकसित होऊन प्रयोगक्षम होईल या दिशेने सर्वांचे प्रयत्न होते. मराठी रंगभूमी ही खऱ्या अर्थाने १८८० नंतरच्या कालखंडात उदयाला आली. १८८० ते १९२० हा कालखंड मुख्यतः संगीत नाटकांचा कालखंड म्हणून ओळखला जातो. या कालखंडाला मराठी नाटकांचे सुवर्णयुग असेही म्हटले जाते.

         

अण्णासाहेब किर्लोस्कर

अण्णासाहेब किर्लोस्कर यांनी दिनांक २१ ऑक्टोबर १८८० साली संगीत शाकुंतल या नाटकाचा प्रयोग केला. या नाटकापासून खऱ्या अर्थाने मराठी रंगभूमीला स्वतःची ओळख निर्माण करता आली. आणि ऐथूनच संगीत नाटकांची सुरुवात झाली. अण्णासाहेब किर्लोस्कर यांनी शंकर दिग्विजय, संगीत शाकुंतल, संगीत सौभद्र इत्यादी नाटके रंगभूमीवर आणली. पहिले संगीत नाटककार म्हणून अण्णासाहेब किर्लोस्कर यांचा उल्लेख केला जातो.

गोविंद बल्लाळ देवल

अण्णासाहेब किर्लोस्कर यांचे शिष्य गोविंद बल्लाळ देवल यांनी अण्णासाहेब किर्लोस्करांच्या नाट्यतंत्राला अधिक प्रगत करून संगीत नाटकांना सामाजिकतेची डूब दिली. एक दिवसाची चुकामुक अथवा दुर्गा नाटक, विक्रमोर्वशीय, मृच्छकटिक, झुंजारराव, फाल्गुनराव अथवा तसबीरीचा घोटाळा याचेच पुढे संशयकल्लोळ, शाप संभ्रम, संगीत शारदा अशी नाटके देवलांनी लिहिली. दुर्गा नाटक हे देवलांचे पहिले रूपांतरित नाटक होय. इझाबेल या इंग्रजी नाटकाचे ते मराठी रूप होते. देवलांचे संगीत शारदा हे नाटक सामाजिक नाटक म्हणून ओळखले जाते यात त्यांनी बालाजरठ विवाह या समस्येचा विचार केलेला आहे.

श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर

श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर यांनी वीरतनय, मूकनायक, गुप्तमंजुष, मतीविकार, प्रेम शोधन, वधूपरीक्षा, सहचारिणी, परिवर्तन, जन्मरहस्य, शिवपावित्र्य, श्रमसाफल्य, मायाविवाह अशी बारा नाटके कोल्हटकर यांनी आपल्या ती ३४ वर्षाच्या कारकीर्दीत लिहिली आणि रंगमंचावर आणली. कोल्हटकर यांच्या नाटकांचे विशेष असे की, त्यांनी मराठी नाट्यसृष्टीला कल्पनाप्रधान अशा स्वतंत्र नाटकांची देणगी दिली. अद्भुतता, नवलपूर्णता, पद्यांच्या नवीन उडत्या चाली, शब्दनिष्ठ विनोद आणि कृत्रिम कथा हे त्यांच्या नाटकाचे विशेष होय.

⭐कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर

कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर यांनी सवाई माधवरावाचा मृत्यू, कांचनगडाची मोहना, कीचकवध, बायकांचे बंड, भाऊबंदकी, प्रेमध्वज, संगीत मानापमान, संगीत विद्याहरण, सत्वपरीक्षा, संगीत स्वयंवर, संगीत द्रौपदी, संगीत मेनका, सवतीमत्सर, संगीत सावित्री, संगीत त्रिदंडी संन्यास इत्यादी नाटकांची निर्मिती केली. खाडीलकर हे राष्ट्रीय प्रवृत्तीचे नाटककार म्हणून ओळखले जातात. आपल्या नाटकांना इतिहासाचा संदर्भ देऊन वर्तमानाशी त्याची नाळ जोडणारे नाटककार ते आहेत. उदाहरण म्हणून कीचकध या त्यांच्या नाटकाचा उल्लेख करता येतो.

वि. वा. शिरवाडकर

वि. वा. शिरवाडकर यांनी ‘कुसुमाग्रज’ या टोपण नावाने काव्यलेखन केले आणि त्या नावानेच ते प्रसिद्धही झाले.  त्यांनी नाटके मात्र वि. वा. शिरवाडकर या नावानेच लिहिली.  राजमुकुट, दूरचे दिवे, दुसरा पेशवा, कौंतेय, ययाती आणि देवयानी, नटसम्राट, वीज म्हणाली धरतीला, चंद्र जिथे उगवत नाही इत्यादी त्यांची लोकप्रिय नाटके आहेत. यातील ‘नटसम्राट’ या नाटकाने तर इतिहासच असलेला आहे याच नाटकासाठी त्यांना ज्ञानपीठ हा पुरस्कार मिळाला.

⭐महेश एलकुंचवार

महेश एलकुंचवार साधारणपणे १९६५ नंतर लिखाण करणारे महत्त्वाचे नाटककार आहेत. त्यांनी गार्बो, वासनाकांड, वाडा चिरेबंदी, मग्न तळ्याकाठी, युगांत ही नाटके लिहिली आहे. यातील वाडा चिरेबंदी, मग्न तळ्याकाठी आणि युगांत या तीन नाटकांच्या संचाला आज मराठी प्रेक्षक नाट्यत्रयी म्हणून ओळखतो.

⭐गो.पु. देशपांडे

गो.पु. देशपांडे यांची उध्वस्त धर्मशाळा, अंधारयात्रा, विष्णूगुप्त चाणक्य, सत्यशोधक ही लोकप्रिय आणि प्रसिद्ध नाटके आहेत. विचार प्रवर्तक नाटककार म्हणून देशपांडे यांचा उल्लेख होतो.

⭐सतीश आळेकर 

सतीश आळेकर यांचे मिकी आणि मेमसाहेब, महानिर्वाण, बेगम बर्वे, महापूर इत्यादी नाटके प्रसिद्ध आहेत. 

⭐दलित रंगभूमी

१९७० ते ९० या दोन दशकात दलित साहित्याने आपली मुद्रा मराठी साहित्यावर नोंदवली. त्यातच दलित रंगभूमी ही आघाडीवर होती. यात प्रा. दत्ता भगत, प्रेमानंद गज्वी, संजय पवार, रामनाथ चव्हाण, प्रकाश त्रिभुवन इत्यादी लेखकांनी महत्त्वाचे नाट्य लेखन केले आहे.

⭐दत्ता भगत यांचे  वाटा पळवाटा, खेळीया,जहाज फुटल आहे आणि इतर एकांकिका, अश्मक इत्यादी नाटके प्रसिद्ध आहेत. 

दत्ता भगत

⭐प्रेमानंद गज्वी यांचे तनमाजोरी, किरवंत, गांधी आंबेडकर इत्यादी नाटके प्रसिद्ध आहेत तर त्यांच्या ‘घोटभर पाणी’ या एकांकिकेने महाराष्ट्रभर ख्याती मिळवलेली आहे. 

⭐रामनाथ चव्हाण यांचे साक्षीपुरम, बामणवाडा इत्यादी नाटके प्रसिद्ध आहेत.

⭐प्रकाश त्रिभुवन यांचं ‘थांबा रामराज्य येतंय’ या नाटकानेही इतिहास घडवला.

⭐संजय पवार यांचे ‘कोण म्हणतं टक्का दिला ?’ हे एक प्रसिद्ध नाटक आहे.

 

⭐सुरेश खरे

१९७०नंतर सुरेश खरे हे ही एक महत्त्वाचे नाटककार म्हणून उदयाला आले. त्यांनी काचेचा चंद्र, सखी शेजारीणी, मला उत्तर हवयं, पप्पा सांगा कुणाचे, असुनी नाथ मी अनाथ, मंतरलेली चैत्रवेल, संकेत मिलनाचा, एका घरात होती अशी सरस नाटके लिहिली सुरेश खरे यांच्या नाटकांनी कानेटकर, शिरवाडकर यांच्या नाटकांसोबतच प्रेक्षकांना रंगभूमीकडे खेचले.

⭐रत्नाकर मतकरी

या कालखंडात रत्नाकर मतकरी हे एक महत्त्वाचे नाव. मतकरी हे कथा, गुढकथा, कादंबरी, ललित लेख, वैचारिक साहित्य, नाटक आणि बालनाट्य लिहिणारे यशस्वी लेखक आहेत. या कालखंडात त्यांचे आरण्यक, लोककथा ७८, अजून यौवनात मी, अश्वमेध, दुभंग, माझं काय चुकलं, कर्ता-करविता, खोल खोल पाणी, गांधी :अंतिम पर्व, ची. सौ. कां. चंपा गोवेकर, जादू तेरी नजर, जावई माझा भला, तनमन, प्रियतमा, बकासुर इत्यादी नाटके प्रसिद्ध आहेत. एक यशस्वी व्यावसायिक नाटककार म्हणूनही त्यांचा उल्लेख केला जातो. 

         पुढील काही लेखकांनी नाटके लिहून मराठी नाटकात विशेष योगदान दिलेले आहे. अनिल बर्वे (थँक्यू मिस्टर ग्लाड), शं.ना. नवरे (गहिरे रंग, गुलाम), विश्राम बेडेकर (टिळक आणि आगरकर),  प्रशांत दळवी (चारचौघी), अजित दळवी (शतखंड), राजीव नाईक (अखेरचं पर्व, या साठेचं काय करायचं?, जातक, ऐन वसंतात अर्ध्या रात्री), मकरंद साठे (चारशे कोटी विसरभोळे), अशोक पाटोळे (आई रिटायर होतेय), अशोक समेळ (कुसुम मनोहर लेले), देवेंद्र पेम (ऑल द बेस्ट), शेखर ताम्हणे (सविता दामोदर परांजपे), प्र.ल‌.मयेकर (अग्निपंख),  शफाअत खान (राहिले दूर घर माझे) इत्यादी नाटककारांनी १९९०च्या दशकात आणि त्यानंतरही दमदारपणे नाट्यलेखन केलेले आहे.

आज मराठीत नव्याने लिहिणारे अनेक नाटककार समर्थपणे नाटक लिहून रंगभूमीकडे प्रेक्षकांना खेचत आहेत. त्याशिवाय मराठी नाटकात, नाट्यसंहितेत विविध प्रयोग करून मराठी नाटकांना एक नवी दिशा देत आहेत. रिंगण नाट्य, न नाट्य असे विविध रंगमंचीय अविष्कार नाटकाच्या क्षेत्रात होत आहेत. मराठी नाटकांनी मराठी अभिरुची संपन्न केली हे खरे असले तरी एक निरीक्षण येथे नोंदवणे गरजेचे आहे ते असे की, मराठी नाटके ही कुटुंबाच्या पलीकडे गेलेली नाहीत. फार कमी आणि थोड्या नाटककारांनी सामाजिक आणि राजकीय जाणिवेची, गंभीर प्रश्नावर प्रकाश टाकणारी नाटके लिहिलेली आहेत. विनोदी आणि सुखात्मिका या मराठी नाटकांमध्ये प्रचंड प्रमाणात आढळतात. यात व्यावसायिक दृष्टिकोन असल्याने नाटकाचे निर्मिती मूल्य खर्च वसूल होण्यासाठी अशा पद्धतीची नाटके लिहिली जातात. कारण गंभीर प्रश्नावर चर्चा करणाऱ्या नाटकांकडे प्रेक्षक वळत नाही म्हणून असे नाटक लिहिणारे ही कमी असतात. किंबहुना व्यावसायिक दृष्टिकोन डोळ्यासमोर ठेवल्यामुळे त्यांच्या अशा नाटकांना प्रयोगापर्यंत पोहोचू ही दिले जात नाही. हे वास्तव नाकारता येणारे नाही.

टीप :

 १. कालखंडाला वैभवपर्व, आव्हानपर्व, विकासपर्व या प्रा. दत्ता भगत यांनी दिलेल्या संज्ञा वापरलेल्या आहेत.  

२. मराठी नाट्य इतिहासाचा मागोवा घेताना यात अनावधानाने काही नाटककार आणि गाजलेली नाटके राहून गेली आहेत याची मला कल्पना आहे. त्याशिवाय या इतिहासाचा वेध घेताना कामगार रंगभूमी, बालरंगभूमी यासंदर्भातही लिहावयाचे राहून गेलेले आहे. मराठी नाटकांच्या इतिहासाला कामगार रंगभूमी आणि बालरंगभूमी यांनीही महत्त्वाचे योगदान दिलेले आहे हे नाकारता येणारे नाही. या दोन्ही रंगभूमीवर स्वतंत्रपणे नाट्य लेखन करणारे अनेक नाटककार अजूनही दुर्लक्षित असून त्यांच्याही लेखनाचा वेध घेणे गरजेचे आहे. येथे शब्द मर्यादेमुळे हा वेध घेतला नसून लवकरच नवीन एका ब्लॉगमध्ये हा वेध घेण्यात येईल. महाविद्यालयांच्या स्नेहसंमेलनामधून आणि विविध स्पर्धांमधून एकांकिका ही सादर होत असतात. स्वतंत्रपणे एकांकिका लिहिणारे लेखकही आहेत त्यांचाही उल्लेख यात राहून गेलेला आहे. हे ही नम्रपणे नमूद करावे लागेल.

संजय पवार यांचे ‘कोण म्हणतं टक्का दिला ?’ हे एक प्रसिद्ध नाटक आहे.

 साभार - अक्षय किशोर घोरपडे यांच्या प्रज्ञेची मुळाक्षरे ब्लॉग वरून